ئەڤ گوندە د کەڤیتە دەڤەرا بەرواری بالا ل سەر توخیبێ تورکیا ڤی گوندی ژکەڤن دا چەند ئیجاخ لێ هەبوون، هەلبەت ئەو ژی هەر ئێک دبێژیت ئەم ژجهەکی هاتینە چ ل کوردستانا باکور، یان یا بوشور، ئەو ئیجاخێن کێم هەروەکی مە نیاسین ئەڤەن :
(بیبەکروکی، سالما، ژارکا، برەهیمی، هژکوژی، خم دارا) مە ژ پیرێت خو گوە لێ بویە، د چەرخێ شازدێ زاینی دا بنەمالەک دبێژنێ مالا دەلێ ژ کوردستانا تورکیا مشەخت بوینە و هاتینە ل گوندێ بێدوهێ ئاکنجی بوینە.
ل وی سەردەمی ئاریشەک د ناڤبەرا ڤێ بنەمالێ و مروڤێت وان دا ل گوندێ ئەلکێ رویدا بوو ناڤ عەشیرا مام خورا و ببو ئەگەرا مشەختیا مروڤەکی د گوتنێ دەل و برازایەک دگەل خو ئینابوو، و ژیانا خو ل گوندێ ناڤبری برە سەر، ب درێژاهیا وەختەکی دگەهیتە نێزیکی پێنچ چەرخان، ڤی گوندی بەرەف زێدەهیێ کر، ژمارا مروڤان دا، و د هاتە هژمارتن گوندێ ئێکێ ل دەڤەرا بەرواری بالا.
رێژا سەروک خێزانا ئەڤروکە ژ هزار کەسا دبوریت، د بەربەلاڤن ل پارێزگەها دهوکێ، و گوندێن دەوروبەرا، و ل قەزایێن زاخو و ئامێدیێ.
بژلی ئیجاخێت کەڤن، نوکە ئەو ئیجاخێت ب دویڤ بنەمالا دەلێ کەفتین ئەڤەنە :
(مالا رەشێ، مالا سام، مالا هەسن، مالا ئالی، مالا بەهدین، مالا حویسێ، مالا وەیسی، مالا پیرا) کەفخویێ گوندی ژ کەڤن دا ژ مالا وەیسی رادبوو.
ئیجاخەک پشتی چەند سالەکا ژ بنەمالا دەلێ هاتنە گوندێ مایێ و ئاکنجی بوون، دبێژنێ مالێت مەلا، و نوکە خەلکێ گوندی هەمیا ڤەدگریت، تەنها مالا ئاش نەبیت، دبێژن ئەو ژ کەڤن دا ژناڤ عەشیرا سلێڤانەیا هاتینە مایێ، ئەڤ مشەختیە ل سەردەمێ ئوسمانیا رویدایە ژ بەر سێ ئەگەرا :
1 - هەژاریا کوژەک ل وی سەردەمی
2- زورداریا دوژمنێت ئوسمانی
3- نەخویندەواری و پاشڤەمان و ترسا بەردەام
و ئەڤە کاودانێن ژیانا هەمی مللەتێ کوردن، هەر جهێ لێ بن ب درێژاهیا دیروکێ.
ژبەر ئەگەرێت ل سەری هاتینە دیارکرن، خەلکەک نەچاربون ب رێکێت لەشکەری و ب چەکی بەرەڤانیێ ژ هەبونا خو بکەن دژی دوژمن و داگیرکەرا، هەر جهێ ژێ بهێن.
گوندێ(بێدوهێ) توخیبی یە دگەل تورکیا دکەڤیتە بن چیایێ شارانیێ ئانکو توخیبێ نوی، چیایێ کروپە دکەڤیتە باشورێ گوندی، و شیکری دکەڤیتە باشورێ گوندی، و شیکری دکەڤیتە روژهەلاتێ :
رویبارەک د گوندی دا دهێت، ژێدەرێ وی ژ گوندێن (بناڤێ، هەدێنە، ئورە) دهێت، گەلەک کانیک ل گوندی هەنە.
گوند یێ ل جهەکێ کەڤرین و چیایی، چەند پارچە زەڤیێت کێم لێ هەنە، گەلەک دکێمن بەرامبەر رێژا خو جهێت گوندی، ئەڤ چەندە ژ کەڤن دا بویە ئەگەرا :
1- مشەختبونا خەلکەکی ل سالێت سیهان و چلان، ژ چەرخێ بیستێ بەرەف دهوکێ، بو ژیانێ.
2- بەرفرە پەز و ئاژەل ل گوندی دهاتە خودان کرن، چونکی چەروان و چیا د بەرفرە بوون و ژیانێ د خازتە ڤێ چەندێ.
3- بازرگانیا توخیبی، دگەل کوردستانا باکور، ڤێ جەندێ کارتیکرنەکا باش کرە سەر ژیانا خەلکێ (بێدوهێ) و رێژەکا باش ژێ دەولەمەند بون، نەخاسمە ل سالێن شێستا ژ چەرخێ بیستێ.
دوژمنێ بەعسی گوند و دەڤەرێن تخویبی ل سالا 1976 وێران کرن و سووتن.
خەلکێ گوندێ بێدوهێ دیروکەکا پر شانازی یا هەی د بارێ لەشکەری دا، و ب درێژاهیا هەبونا گوندی شیاینە بەرەڤانیێ ژ خو بکەن دژی نەحەزا و دوژمنان.
دیروکڤانێت دەڤەرێ، دبیژن وەیسیێ بێدوهی هەتا پشتا جولە مێرگێ ستاندیە، و باجە ژێ وەرگرتیە، بو دویر خستنا دوژمنا ژ گوندی و دەڤەرا بەرواری بالا.
وەختێ پاشایێن ئامێدیێ باجە ژێ خاستی، وەیسی گوتێ پاشا ناڤ یێ تەیە، بەلێ باجە بومەیە، چونکی رەنج و خوها ئەنیا مەیە، پاشا ل سەر داخوازێ رازی بوون.
وەختێ میرێ بەرواریا د هاتە هەلبژاردن، ئەگەر بێدوهێ د ئامادەنەبان، میراتیێ هەبونەکا یاسایی و شەرعی نەدبو ل دەڤەرێ، نەخاسمە ل سەر دەمێ مالا عەبدولقادری و پیرموس.
د چەرخێ بیستێ دا، هێزین تیاریا هەول داینە زورداریێ ل دەڤەرا بەرواریا بکەن، هەروەسان تورکا، خەلکێ بەرواریا و ب تایبەت گوندێ بێدوهێ بەرەڤانی ژ دەڤەرێ کریە ب سەرکەفتیانە، و هەمی هێرش تێک شکاندینە ئێک پشتی ئێکێ، ئەڤە راستیەکە ناهێتە ژبیرکرن، ژبەر ئەگەرێن مەبەحس ژێ کری، ناڤ و دەنگێن بێدوهیا بەربەلاڤ بوون ب عەشیرەتی و مێرانی ل هەمی دەڤەرێن بەهدینان و هەکاریا.
د بوارێ نیشتمان پەروەردی دا، خەلکێ گوندی چ جارەکێ کێم تەرخەمی نەرکیە، وپێشمەرگایەتی و خزمەتا مللەتێ کورد کریە، پشتی شورەشا 14 تیرمەهێ سالا 1958 زاینی ل عیراقێ رویدای.
بێدوهێ گوندێ ئێکێ بوو بارەگایێ خەبات لێ هاتیە ڤەکرن ل هەمی دەڤەرێ، و کورێن گوندی بوینە پێشمەرگە د رێکخراوێن پارتی دا کار کریە، و ب درێژاهیا شورەشا مللەتێ کورد، هەتا ئەڤروکە.
بو نمونە، ئەڤان پێشمەرگا دەستەکێ بالا هەبوویە د شورەشا ئیلونا مەزن دا، هەر ل سالا 1961، و بەرگری ژ وەلاتێ کریە دژی دوژمنا، و دوژمنێن دەستهەلات وەرگرتی، ئێک پشتی ئێکێ، هەتا روخانا رژێما بەعس و ب دەهان شەهید و قوربانی بو کوردستانێ داینە.
چل کەس ژ خەلکێ گوندی وەکو پێشمەرگە پشکداری د شورەشا ئەیلونا مەزن دا کریە.
رژێما بەعس ل سالا 1976، گوندێ بێدوهێ وێران کر، ل سالا 1992 رێکخراوا کاریتاس هندەک خانیێن بێ سەر و بەر ئاڤاکرن وەکی هەمی دەڤەرێ، لێ هێرشێن تورکیا و توپخانا وان گوندی نەچارەکرن ل سالا 1993 گوندی چول بکەن ڤە، پشتی زەرەرێت گیانی و دراڤی ب خەلکێ گوندی کەفتین، حکومەتا کوردستانێ ل سالا 2002 چەند گوندەک ئاڤەدان کرن، ئێک ژوان بێدوهێ بوو، کو 200 خانی بو ئاڤا کرن، و رێکا گوندی و پروژێ ئاڤێ دروست کرن.
بەلێ ژ ئەگەرا کاودانێن ئالوز و توخیبی، و نەبونا ژێدەرێن ژیانێ گوند هێشتا نە ئاڤابویە ڤە.
هیڤی و ئومێد ئەون، گوندێ بێدوهێ و هەمی ئەو گوندێن کوردستانێ ئاڤەدان ببنە ڤە، و دوماهیا دەردە سەریان و نەخوشیان بیت، بو هەژارێت مللەتێ مە، ئەڤ گوندێ دێرین کو تەمەنێ وی پترە ژ هەشت چەرخا بزڤریتەڤە گوندەکێ ئاڤەدان وەک جاران.