کۆیە
ئەم شارۆچکەیە لە 5 شارەدێ (شۆڕششۆڕش، سکتانسکتان، ئاشتیئاشتی، سێگردکانسێگردکان، تەقتەقتەقتەق) پێکدێت. شارۆچکەیەی کۆیە خاوەن پێگەیەکی جیۆگرافی گرنگە لەسەر ئاستی عیراق و کوردستاندا. رووبەرەکەی 2050کم چوارگۆشەیەو بەرزیەکەی 620م لە رووی ئاستی دەریاوە دەبێت و بەدووچیای خنجیلانە دەورەدراوە. ئەوانیش چیای باواجی کە بەرزیەکەی 1260 کم و چیای هەیبەت سوڵتان کە بەرزیەکەی 1092 کم لە رووی ئاستی دەریاوە دەبێت. مێژووی دروستبوونی شاری کۆیە، بۆ نزیکەی 2500 ساڵ بەر لە زاین دەگەڕێتەوە. کە سەرەتا لە گوندی ئاسکی کۆیە بووە و پێی گوتراوە ئەسکی کۆ، بەڵام دواتر لەژێر گوشاری هێزە شەرانگێزیەکانی ناوچەکە خەڵکەکە روویان لە حەمامۆک کردووە کە خاوەنی سەرچاوەی ئاوی زۆرە و بەوناوچەیش گوتراوە کاولە کۆ. دواتریش لە شوێنی ئێستای کۆیە جێگیربوون کە مێژویەکەی بۆ 1600 ساڵ لەمەو بەردەگەڕێتەوە. کۆیە زیاتر لە 80 شوێنەواری هەیە لەوانە: خرابە، کلێسە، قەڵای شیلە، ئەسکی کۆیە، گوبتەپە، سکتای قەیسەری، باواجی، سماقۆڵی میرسەید، چنارۆک و حەمامۆک. بۆیەکەمین جاریش بە فەرمی لە ساڵی 1885 قوتابخانە لەو شارەدا دامەزراوە. لەساڵی 1918 کۆیە کراوە بە شارۆچکە. بەهۆی خەباتگێری کوردایەتی ناوچەکە ئەو شارۆچکەیە تووشی نەهامەتی و وێرانکاری کراوە لە لایەن رژێمی پێشووی بەعس و بەوهۆیەوە لەساڵی 1988 رژێمی بەعس شارۆچکەی کۆیەی بچوککردووەتەوە و کردوویەتی بە شارەدێ، بەڵام دوای راپەرینی گەلی کوردستان لە ساڵی 1991 جارێکی تر حکوومەتی هەرێمی کوردستان کۆیەی کردەوە شارۆچکە.


لەخۆرهەڵاتی پایتەختی هەرێم (هەولێر) بەدووری (70کم) دوورە. کۆیە لە بناری چەند چیایەک بنیادنراوە کە خۆرهەڵات و باکوور وخۆرئاوای شارەکەیان داپۆشیووە، وەک چیای هەورێ و هەیبەت سولتان کە (1206) م و باواجی (1266) م لە سەر ئاستی رووی دەریاوە بەرزە. باشووری شاریش دەەبێتە دەشتێکی فراوان و لەهەندێ شوێندا خاکەکەی دەبێتە گردۆلەو هەلەت وپەلەت وشەپۆلاوی خۆی دەنوێنێت. مێژووی دروستکردنی شاری کۆیە لەهیچ سەرچاوەیەکی مێژوویی نەهاتووە و باسی لێوە نەکراوە، بەڵام چەندین ڕای جیاواز هەن لەکۆتایی هەموویان یەک دەگرنەوە و بەلگەیەکی بەهێز دروستدەکەن، کە ئەم شارە دوو هەزار ساڵ بەر لەزایینی ژیانی تێدا بووە. چەندین پاشماوەی شوێنەواری کۆن کە هەندێکیان بە پاشماوەی گۆتیەکان ناسراوە، لەم شارۆچکەیە بەبەرچاو دەکەون (قەلای شیلە -جل بەسەر- قازبەگی - کلیسە- ساتو قەلا - گۆکتەپە- شێخەلوان- سکتان-حمامۆک - قەیسەری -خان - تاقی کۆن -مزگەوتی گەورە - زۆری گۆرستان). کویە بەسەر پێنج گەرەک دابەش بووە، گەڕەکی (باییز ئاغا- قەلات- بەفر قەندی- سەرباغ- هەواو). رێژەی دانیشتوانی ئەم شارە (95246) کەسن و لە دوو گەل پێکهاتوون (کورد- کلدان). کلدانەکان لە ناوچەی هەرمۆتە دەژین، کەلە باشووری شاری کۆیە. هەر لە کۆنەوە ئەمشوێنە ئاوەدان بووەو خەلکی لێ ژیاوە. وشەی هەرموتە واتە جێگای مردوان (ارچ الموت) هەروەها ناوی کۆیە بە کۆهسار هاتووە کە ووشەیەکی زەردەشتی یەو بە واتای ناوچەی شاخ و بەردەڵان دێت. هەر لە کۆنەوە ئەمشارۆچکەیە شوێنی سەرهەلدان و رۆشنبیری و زانست بووە و گەڵێک کەسایەتی بلیمەت و ناوداری تێدا هەلکەوتوە وەک (مەلای گەورە- حاجی قادری کۆیی - سامی عەبدال- تاییر تۆفیق. مامۆستا باکووری.سێوە. دلداری شاعێر و چەندانی دیکە). سەرا (قشڵە) لەگەڵ گەیشتنت بەشارۆچکەی کۆیە لەسەر بەرزایێکدا قەڵایەکی کۆن دێتە بەرچاو کە پێی دەڵێن سەرا. ئەم قەڵایە مێژووی دروستکردنی بۆسەردەمی ئاشورییەکان دەگەڕێتەوەو لەسەر دەمی میر محەمەد پاشای رەواندوز لەسەر شوێنەواری قەلای ئاشووریەکاندا قەلایەکی دروست کرد، لەسەردەمی عوسمانیشدا کرا بە قشلە کە تائێستا پشکنینی ئەوتۆی بۆ نەکراوە. ئەم قەڵایە لەچەندین ژووری گەورەو بچووک پێکهاتووە لەناوەڕاستیدا گۆڕەپانێکی گەورە هەیە کە لەسەردەمی زوودا بۆ مەشقی سەربازی بەکار دەهات. قەیسەری کۆیە بازاڕێکی سەرداپۆشراوی هونەری سەرنجراکێشی کۆنی ئەم شارەیە کە لە دوو بەش پێکهاتووە، ئەمبازارە لەناوەراستی شاری کۆیە و رووبەرێکی مامناوەندی داگیر کردووە. قەیسەری کۆیە لەم دوایانەدا کاری نۆژەن کاری بۆ کراوە لەسەر شێوازی کۆنی خۆی کە چەندان دوکان و فرۆشگای تێدایە. مزگەوتی گەورەی کۆیە دەکەوێتە ناوەڕاستی شارۆچکەی مێژووی دروستکردنی بۆ ساڵی 1360 کۆچی دەگەڕێتەوە و لەلایەن حاجی مەلا بەکری ئاغا حەوێزی دروست کراوە و نزیکەی ساڵێک بەردی مەرمەری بۆ تاشراوە. رووبەری هۆڵی نوێژکردنی نزیکەی 600م چوار گۆشەیە، یەکێکە لەمزگەوتە جوانەکان، کە چەندین جۆر نەخشی تێدایە. خانە کۆنەکەی کۆیە دەکەوێتە ناوەڕاستی شارۆچکەی کۆیە مێژووی دروستکردنی دیار نییە، بەڵام تەمەنی ئەم خانە لە سەرووی سەدو پەنجا ساڵ دەبێت. خانەکە لە (65-70)ژوورو لەدوو نهوم پێکهاتووە و بەشێکی لێ دارماوە. بەبوونی ئەمخانە لەم ناوچەیەدا ئەوە دەگەێنێت کە شارۆچکەی کۆیە هەر لە کۆنەوە مەڵبەندی بازرگانی وبنکەیەک بووە بۆحەسانەوەو مانەوەی ئەو کەسانەی کە گەشتیان دەکرد بەو رێگایەوە[2]

یە کیکە لە شارە دێرینە کانی باشوری کوردستان، ئە م شارە لە ساڵی 1918 بووە بە قە زاو شێخ عوسمانی سە رگە ڵو شە رە فی یە کە م قایمقامی کۆیە ی پێ بە خشراوه، کۆیە لە روی ئیداری لە پێنج شارەدێ پێک دیت : ئاشتی، تە قتە ق. شۆڕش، سکتان، سێگرتکان، هە روە ها 134 گوند سە ر بە قە زای کۆیە ن.هە ر وە ا کۆیە لە روی ئیدارە وە سە ر بە پارێزگای هە ولێره.
لە روی جوغرافیا کۆیە بە 79 کیلۆمە تردە کە وێتە باشوری رۆژهە ڵاتی شاری هە وڵیرو بە 75 کیلۆمە تر لە شاری کە رکوک دوورە و سنوری شارە وانیە کە ی دە ک وێتیتە مابە ینی هە رسێ پاریزگای سولە یمانی هە وڵیر، کە رکوک.
ئە و شارە کە وتۆتە نێوان هە رددو چیای سە رکە شی باواجێ و هە یبە سوڵتان و باشوری شارە کە ش دە شتێکی پان و بە رین و بە پیت و بە رە کە تی کۆیە یە و سە نتە ری شارە کە ش دە کە وێتە ناوچە یە کی نیمچە شاخاوی و روبارێکیش بە لای رۆژهە ڵاتی شارە کە دا تێدە پە ری ولە رێگا چە ند جۆگە لە و کانی دە رژیتە سە ری و بە رووباری کۆیە دە ناسرێ و بە بناری کۆیە تێدە پە رێ و گە ورە دە بێ.
زۆربە ی سە رچاوە مێژویە کان ئاماژە بە وە دە کە ن کە شاری کۆیە لە دێر زە مانە وە ناوچە یە کی پڕ جمو جۆل و ئاوە دان بووە و بە بێ دابڕان مرۆڤ تێیدا نیشتە جی بووە بۆ نمونە گوندی پیبازۆک یە کێکە لە گوندە دێرینە کانی ناوچە یکۆیە کە 3000 ساڵ زیاترە کە ئە م گوندە بە ئاوە دانی ماوە تە وه، بە پێی هە نذی سە رچاوە ی تریش دیرۆکی دروست کردنی ئە م گوندە دە گە رێتە وە بۆ 10000 ساڵ پێش زاین دە گە رێتە وە جگ لە وە ش لێکۆڵینە وە نوێە کان ئە وڕاستیە دە سە لمێنن کە رۆڵ و ناوی کۆیە لە دە قە دێرینە کان دا هاتووە و ئە وە ش بە مانای ئە وە یە کە کۆیە مێژویە کی دێرینی هە یە و هە ر لە کۆنە وە ناوچە یە کی گرنگی شارستانیەت بووه.

#شۆڕش | #سکتان | #ئاشتی | #سێگردکان | #تەقتەق |