شاری هەڵەبجەهەڵەبجە دەکەوێتە گۆشەی باکوری خۆرهەڵاتی عێراق و (78) کیلۆمەتر لە باشوری رۆژهەڵاتی شاری سلێمانیسلێمانیەوەیە و لەسەر هێڵی درێژی 46 پلەی خۆرهەڵات و نێوان دوو هێڵی پانی (35-36)ی باکوورو رووبەرەکەی (1594) کیلۆمەتر دوجایە (726) مەتر لە ئاستی رووی دەریاوە بەرزە (16) کیلۆمەتر لە سنوورەکانی ئێرانەوە دوورەو (75) کیلۆمەتر هاوسنورە لەگەڵ ئێراندا، لە رۆژهەڵاتەوە شاخی شنروآ و لە باکوورەوە چپای هەوارمان و لە باشوورەوە زنجیرە شاخی باڵامبۆ لە باکوورو رۆژئاواوە دەریاچەی سیروان دەوریان داوە.
سەبارەت بە بنچینەی ناوی هەڵەبجە چەندین راو بۆچون و گێرِانەوە هەن، رایەک دەڵێت لە (عەجەب با)ی فارسیەوە هاتووە، رایەکی تر دەڵێت لە وشەی (هەڵوژە)وە هاتووە، رایەکی تر دەڵێت لە وشەی (ئەڵەبجا)وە هاتووە کە ئاماژەیە بۆ ناوی (ئەڵەب ئەرسەلان) رایەکی تر دەڵێت لە وشەی (حەلەب)ەوە هاتووە کەشارێکە لە سوریاو خەڵکی بۆ کارو باری بازرگانی کە روویان کردۆتە ئەو شارە وتویانە شارەکەمان لە (حەلەب) ئەچێت ئیتر ناویان ناوە (حەلەبچە) واتە (حەلەبی بچوک) لەگەڵ چەندین راو بۆچوونی تر لەسەر وشەی هەڵەبجە.
سەرچاوە مێژوویەکان سەرەتای بونیاتی شاری هەڵەبجە دەگێرِنەوە بۆ ساڵانی (1850-1860)ی زایینی لەسەردەمی دەسەڵاتی تورکەکاندا هەر ئەو سەرچاوانەش عەشیرەتی جاف بە بونیاتنەری شاری هەڵەبجە دەزانن، هەندێک لە ریش سپی و پیاوە دێرینەکان دەڵێن هەڵەبجە لەلایەن بەگەکانی (شیوە کەڵ)ەوە بونیات نراوە کەلە دواییدا لەناو هەڵەبجەییەکاندا بە (13) ماڵە ناسراون، بە گشتی سەرچاوە مێژوویەکان دەڵێن ساڵی (1889) بەفەرمانی تورک هەڵەبجە کراوە بە قەزا، ساڵی (1940) بۆ یەکەم جار کارەبا گەیەنراوەتە هەڵەبجە لە ساڵی 1925 یەکەم قوتابخانەیتیادا کراوەتەوەو ساڵی 1929 یەکەم نەخۆشخانە کراوەتەوە لە هەمان ساڵیشدا تۆرِی ئاوی خواردنەوە بەناوشاردا دابەش کراوە، ساڵی 1924 بۆ یەکەم جار رێگای ئۆتۆمبیل گەیەنراوەتە هەڵەبجەو لەهەمان ساڵیشدا دایەرەی تەلەفونات کراوەتەوە، بەهۆی بە پیتی ناوچەکە لە رووی کشتوکاڵیەوە ساڵی 1954 کارگەی پوختەکردنی توتن کراوەتەوە.
لە بواری رۆشنبیرییەوە هەڵەبجە مەڵبەندێکی رۆشنبیری گەورەبووە و دەیان شاعیر و روناکبیری هونەرمەندو رۆشنبیری لە ئامێز گرتووە وەک (نالینالی) کە بە دامەزرێنەری قوتابخانەی شیعری کلاسیکی دادەنرێت، مامۆستا گۆرانیش کە بە دامزرێنەری شیعری نوێی کوردی دادەنرێت لەم شارەدا لە دایک بووە، ئەحمەد موختارئەحمەد موختار جاف کەیەکەم کەسە دوای جەمیل سائب چیرۆکی کوردی نوێی نوسیوە، چەندین کەڵە شاعیری تری وەک مەولەوی و تایەر بەگی جاف و ناتیق و حیلمی و ساڵح هەژار و ساڵح شارەزوورشارەزووری و ع.ع. شەونم و کاردۆخی و خورشیدە بابان، و شاهۆو ئەژی گۆران.
یەکەمین قەزایە لەسەرەتاکانی سەدەی رابردوو خانمێکی وەک عادیلە خانم کە دایکی ئەحمەد موختار جافە تێیدا دەست رۆشتوو برِیاردەر بووەو رۆڵی قایمقامی لە رووی کارگێرِیەوە لەم شارەدا بینیوە.
هەڵەبجە مەڵبەندی گەورەی تەریقەتی نەقشیە بە چەشنێک گەر هەرکەسێک تا سیەکانی سەدەی رابردووش ئەلف و بایەکی لە بواری خواناسی و ئەدەبیات و تەصەوف دا زانیبێت دەبوایە لەو خانەقایانەوە فێربوایە.
لە رووی شۆرِشگێرِی و نیشتمان پەروەریەوە هەمیشە مەڵبەندی بە گژاچونەوەی داگیرکەرانی کوردستان بووە، یەکەمین شارە لە کوردستاندا کە خاوەنی سێ کارەساتی گەورەی وەک بۆردومانەکەی ساڵی (1974) و جینۆسایدەکەی ساڵی (1987) و کیمیابارانەکەی ساڵی (1988)ە.
لەسەرەتای ساڵانی شەستەکاندا خەڵکی ئەم ناوچەیە گەلێک جار دووچاری پەلامارو هێرشی درِندانەو بێ بەزەییانە بوونەتەوەو بەسەدان و هەزاران شەهید و قوربانیان داوە دیارترینیان رەشبگیریەکەی ساڵی 1974 وە ساڵی 1987 کە تیایدا بەسەدان کەس زیندە بەچاڵ کراوون و سەروەت و ماڵیان بەتاڵان براوە.
وە دواتر لە هێرشێکی درِندانەدا کە بەکارەساتی کیمیابارانکردنی شارەکە ناسراوە لە 16-03-1988 بەچەکی کیمیاوی ئەم شارە کیمیاباران کراوە، زیاتر لە (5000 ژن و منداڵ و خەڵکی بێگوناهی شەهید کردووە و بەدەیان هەزار هاوڵاتی بریندار بوون دانیشتوانەکەی ئاوارەی ئێران بوون و لە ئۆردوگاکاندا ژیانیان بەسەربردووە، تا ئێستاش شوێنەواری ئەو چەکە بەسەر خەڵکی ناوچەکەو دانیشتوانەکەیەوە ماوە، لە دوای راپەرِینی ساڵی 1991 خەڵکی ناوچەکە گەرِاونەتەوەو سەر زێدی باوباپیرانیان.[1]

#هەڵەبجە | #سلێمانی | #نالی | #ئەحمەد موختار | #شارەزوور |