ئەمڕۆ پایەیەکی دیکەی کوردناسی ڕووسی ماڵئاوایی کرد
کوردناسی بەناوبانگ و پڕۆفیسۆر و زمانناسی کورد زارێ یوسوپۆڤا (#03-02-2022#) لەژیان ماڵئاوایی کرد.
زارێ یوسوپۆڤا کوردناسی دوو سەردەمی جیاواز (یەکێتی سۆڤییەت و ڕووسیای فیدراڵ) بوو. ئەو لە پاش (ئۆربیلی و قەناتی کوردۆ) یەکێک لە ڕێبەرانی ڕەوتی لێکۆڵێنەوەی زمانی کوردی لە لینینگراد بوو. ناوێکی دیاری لێکۆڵینەوە زمانناسییەکانی نێو کوردناسی سۆڤێتی و ڕووسییە، ئەو لە لێکۆڵێنەوە دەربارەی دیالێکتی گۆران و شێوەزاری هەورامی ڕچەشکێنی نێو کوردناسان بووە. هەموو ژیانی زانستی خۆی بۆ لێکۆڵینەوە لە زمانی کوردی و دیالێکتەکانی تەرخانکردبوو.
لێکۆڵینەوە و ڕونکردنەوەی وردەکارییەکانی ڕێزمانی زمانی کوردی لە لای کوردناسان و زمانناسانی لینینگراد، بابەتێک بووە پێویستی بە لێکۆڵینەوەی سەربەخۆ هەبووە بۆ هەر پرس و بابەتێک. (زارێ یوسوپۆڤا) دەربارەی زۆرێک لە پرس و بابەتە ڕێزمانی و زمانەوانییەکانی زمانی کوردی لێکۆڵینەوەی بە بایەخی کردووە. ئەو زانیاری سەبارەت بە چۆنییەتی پێکهێنانی بکەر نادیار لە دەمی (ڕابردوو، ڕانەبردوو) لە وتارێکیدا بە ناونیشانی (گوزارشتکردن لە بکەر نادیار لە زمانی کوردیدا (بە کەرەستەی دیالێکتی کرمانجی خواروو) دەخاتە ڕوو.
(زارێ یوسوپۆڤا) وەک یەکێک لە کوردناسە دیارەکان بایەخی بە ئەرکی جێناو لە زمانی کوردیدا داوە. لە کارێکی دیکەیدا بە ناونیشانی (پاشگر لە زمانی کوردیدا)، سەرنج دەخاتە سەر زۆربەی ئەو پاشگرانەی کە (ناو، هاوەڵناو، هاوەڵکار) دروست دەکەن و بەسەر چەند گرووپێکدا دابەشی کردوون.
چەند کارێکی گرنگی دەربارەی فۆڕم و دەلالەتەکانی (پێشگر و پاشگر) لە ڕێزمانی زمانی کوردیدا بڵاو کردووەتەوە. لە یەکێک لە کارەکانیدا دەربارەی (پاشگری (ەوە) لە زمانی کوردیدا (دیالێکتی سۆرانی) لێکۆڵینەوەیەکی بڵاوکردەوە، لەم کارەیدا دەربارەی شێوە و ئەرکی (پاشگری (ەوە) لە دیالێکتی کرمانجی خواروو لێکۆڵینەوەی کردووە. ڕۆڵی پاشگر و ئەرکەکانی لە دیالێکتی کرمانجی خواروو لە کارێکی دیکەیدا بە ناونیشانی (پاشگر لە دیالێکتی باشووری زمانی کوردی) دەخاتە ڕوو، لە کارێکی دیکەیدا بە ناونیشانی (پێشگر و پاشگر لە سۆرانیدا) بە کورتی باس لە ئەرک و ڕۆڵی پێشگر و پاشگر لە دیالێکتی کرمانجی خواروو دەکات. لە بارەی هەندێک تایبەتمەنی بەکارهێنانی پێشگر لە زمانی کوردیدا، (زارێ یوسوپۆڤا) وتارێکی تایبەتی بڵاو کردوەتەوە، لەم وتارەدا چەند تایبەتمەندییەکی پێشگرەکانی (بۆ، لە، لێ، پێ، تێ)ی خستوەتە ڕوو. یەکێک لە پێشگرەکان کە (زارێ یوسوپۆڤا) سەرنجی لەسەر تایبەتمەندییەکانی بەکارهێنان و مانا بەخشینی بووە، پێشگری (بۆ) یە، بۆ ئەم مەبەستەش بە لە کارێکیدا بە ناونیشانی (دەربارەی تایبەتمەندی بەکارهێنانی پێشگری (بۆ) لە دیالێکتی باشووری زمانی کوردیدا) باسی لە زۆربەی تایبەتمەنییەکانی بەکارهێنان و مانابەخشینی (بۆ) کردووە. کاری هەرەدیاری تێزی دکتۆراکەیەتی کە دەربارەی (پێشگر و پاشگر لە دیالێکتی باشووری زمانی کوردی) بوو.
لێکۆڵینەوە دەربارەی ڕۆڵی کار لە ڕێزمانی کوردیدا، یەکێکی تر لەو پرسە ڕێزمانیانە بوو کە جێی بایەخی زانستی (زارێ یوسوپوڤا) بوون. لەم ڕووەوە هەوڵی پۆلێنکردنی گرووپە جیاوازەکانی کاری لە زمانی کوردیدا داوە، لە وتارێکیدا بە ناونیشانی (گرووپەکانی کار لە بەشە دیالێکتی کوردی سلێمانیدا) شەش گرووپی جیاوازی کاری دیاری کردووە و نموونەی بۆ هەر یەکەیان هێناوەتەوە.
گەرچی (زارێ یوسوپۆڤا) بەشێکی بەرچاوی کارە زانستییەکانی بۆ لێکۆڵینەوە لە دیالێکتی (گۆران) و بە تایبەتی شێوەزاری (هەورامی) تەرخانکردووە، بەڵام کتێبێکی بە ناونیشانی (دیالێکتی سلێمانی زمانی کوردی) بڵاوکردەوە، لەم کارەیدا دەربارەی (ئەلفوبێی ڕێنووس، فۆنەتیک، وشەناسی، مۆرفۆلۆژی، سینتاکس) لە دیالێکتی سلێمانی زمانی کوردی لێکۆڵینەوەی کردووە.
لە سەرەتای هەشتاکانی سەدەی ڕابردووەوە، (زارێ یوسوپۆڤا) دەستی بە لێکۆڵینەوەی دیالێکتی گۆران و شێوەزاری هەورامی کرد. لە دەسپێکی کارەکانیدا دەربارەی شێوەزاری هەورامی، لێکۆڵینەوەی دەبارەی (کەرەستەکانی شێوەزاری هەورامی) کردووە، تا ببیێتە دەلاقەیەک بۆ لێکۆڵینەوەکانی پاشتری دەربارەی ئەو شێوەزارە. بەشێکی زۆری کەرەستەکانی لێکۆڵینەوە لە شێوەزاری هەورامی، نووسراوە ئەدەبییەکانی ئەو شێوەزارەیە کە خۆی لە دیوانی شاعیرەکانیدا دەبینێتەوە. (زارێ یوسوپۆڤا) درکی بە بەهای زمانەوانی ئەم کەرەستە بایەخدارە کردووە، هەربۆیە زۆرینەی کارەکانی دەربارەی ئەم شێوەزارە، پشت ئەستورە بە دیوانی شاعیرەکانی و بە تایبەتی (مەولەوی 1806 – 1882ز)، بە پشت بەستن بە دیوانی ئەم شاعیرە چەند لێکۆڵینەوەیەکی ئەنجام داوە. ڕەگی کار لە شێوەزاری هەورامی بەپێی دیوانی (مەولەوی) ناونیشانی لێکۆڵینەوەیەکیەتی کە بە شرۆڤەکردن و هێنانەوەی نموونە لە دیوانی (مەولەوی)دا، ڕەگی کار لەو شێوەزارە دەخاتە ڕوو.
لێکۆڵینەوە لە مانا و دەلالەتەکانی (یەقین، عەدەم) لە شێوەزاری هەورامی دەبێتە بابەتی لێکۆڵینەوەیەکی دیکەی (زارێ یوسوپۆڤا) بە ناونیشانی(یەقین و عەدەم لە شێوەزاری هەورامی بەپێی دیوانی مەولەوی). کارێکی دیکەی بە پشت بەستن بە دیوانی (مەولەوی) لێکۆڵینەوەیە دەربارەی کار لە دیالێکتی گۆرانی (شێوزاری هەورامی).
(زارێ یوسوپۆڤا) سەرنجی لەسەر پرسی (پێشگر و پاشگر لە شێوەزاری هەورامی) بووە و وتارێکی بۆ ڕونکردنەوە ئەرکی پێشگر و پاشگر لەو شێوەزارەدا بڵاوکردۆتەوە. پاشان ئەرکەکانی (پێشگر)ی لە شێوەزاری هەورامی خستووەتەڕوو و بە هەریەک لە دیالێکتەکانی کرمانجی ژووروو و خواروو بەراوردی کردوون.
کاری دیاری (زارێ یوسوپۆڤا) دەربارەی دیالێکتی گۆران، بڵاوکردنەوەی کتێبی (دیالێکتی کوردی گۆران بەپێی پاشماوە ئەدەبییەکانی سەدەی 18 - 19)ە. ئەم کارەی لێکۆڵینەوەیە دەربارەی دیالێکتی گۆران، کە کەم لە بارەیەوە کۆڵراوەتەوە و بۆ ماوەی چەند سەدەیەک زمانی ئەدەبیاتی ناوچەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان بووە. لەم کارەیدا، لەسەر بنەمای کەرەستە و نووسراوەکانی ئەدەبی کلاسیکی کوردی لە سەدەی (18 – 19) لێکۆڵینەوە دەربارەی (فۆنەتیک، مۆڕفۆلۆژی، سینتاکس)ی لەو دیالێکتەدا کردووە و بەو ئەنجامە گەشتووە کە دیالێکتی (گۆران) بە یەکێک لە دیالێکتەکانی زمانی کوردی دابنێت.
بڵاوکردنەوەی کتێبێکی (زارێ یوسوپۆڤا) بە ناونیشانی (شێوەزاری کوردی هەورامی (لەسەر بنەمای دیوانی سەیدی) دەبێتە دەسپێکی قۆناغێکی نوێی مێژووی لێکۆڵینەوەی دیالێکتۆلۆژی. لەم کارەیدا بە شێوەیەکی گشتگیر، لێکۆڵینەوەی دەربارەی سیستەمی ڕێزمانی شێوەزاری هەورامی لەسەر بنەمای دیوانی (سەیدی 1784 – 1848) کردووە، تایبەتمەندییەکانی فۆنەتیک و زمانەوانی شێوەزارەکەی خستووەتەڕوو.
ڕۆحت ئارام شاژنی نێو کوردناسان، سوپاس بۆ خزمەتەکانت بە زمانی کوردی.[1]
هەندێک لە بەرهەمەکانی زارێ یوسوپۆڤا:

Южнокурдские фольклорные тексты (транскрипция, перевод, примечания)
СПб., 2004Курдский диалект аврамани. М., 2000
Курдский диалект горани по литературным памятникам XVIII-XIX вв. СПб
1998
Курдские забавные истории и анекдоты / Пер. с курдского яз. З. А. Юсуповой
М., 1996
Сулейманийский диалект курдского языка. М., 1985
Курдско-русский словарь (сорани). Совм. с К. К. Курдоевым. М., 1983
Функции послелога –ewe в курдском языке. – Краткие сообщения ИНА АН
СССР, 1964, № 68, с. 40—47
Предлоги и послелоги в сорани. Тезисы доклада. – ППиПИКНВ/I. М., с.54
56.
Предлоги и послелоги в южном диалекте курдского языка (сорани). Автореф
канд. дисс. Л., 1965, 16 с.
Курдские новеллы (пер. с курд. яз.) – Сб. “Суп и солнце”. М., 1965, с.30—42
Послелоги в южном диалекте курдского языка (сорани). – ППиПИКНВ/2. М
1966, с.71—73
Функции местоименной энклитики –к в курдском языке. – Сб. V-я
межвузовская конференция по иранской филологии. Тезисы докладов
Душанбе, 1967, с.325—328
Изафетное словосочетание и сложное слово.. – ППиПИКНВ/IV. М., 1968
с.127—129
Курдско-русский словарь (сорани). Тезисы доклада. – ППиПИКНВ/V. М
1969, с.167—170
Об особенностях употребления предлога bo в южном наречии курдского
языка. – Сб. К 60-летию со дня рождения профессора А.Н.Болдырева. Л
1969, с.110—113
О некоторых особенностях употребления предлог[1][2]

ناونیشانی پەرتووک: پوختەیەک دەربارەی زمانناسی
مێژوویی - بونیادگەری - چۆمسکی
ناوی نووسەر: #سەلام ناوخۆش#
شوێنی چاپ: #هەولێر#
ساڵی چاپ: 2008
ژمارەی چاپ: چاپی یەکەم [1]

گۆڤارێکی وەرزییە و لەلایەن دامەزراوەی کەریمی عەلەکە و ڕێکخراوی خانی بۆ لێکۆڵینەوەی هزری دەردەچێت چەندین بابەتی زمانەوانی بە زمانی کوردی، فارسی، عەرەبی، ئینگلیزی لە خۆگرتووە.
[1]

=KTML_Link_External_Begin=https://www.kurdipedia.org/docviewer.aspx?id=88806&document=0001.PDF=KTML_Link_External_Between=کلیک بکە بۆ خوێندنەوەی ژمارە 0001ی زمانناسی=KTML_Link_External_End=
=KTML_Link_External_Begin=https://www.kurdipedia.org/docviewer.aspx?id=88806&document=0002.PDF=KTML_Link_External_Between=کلیک بکە بۆ خوێندنەوەی ژمارە 0002ی زمانناسی=KTML_Link_External_End=
=KTML_Link_External_Begin=https://www.kurdipedia.org/docviewer.aspx?id=88806&document=0003.PDF=KTML_Link_External_Between=کلیک بکە بۆ خوێندنەوەی ژمارە 0003ی زمانناسی=KTML_Link_External_End=
=KTML_Link_External_Begin=https://www.kurdipedia.org/docviewer.aspx?id=88806&document=0004.PDF=KTML_Link_External_Between=کلیک بکە بۆ خوێندنەوەی ژمارە 0004 و 0005ی زمانناسی=KTML_Link_External_End=
=KTML_Link_External_Begin=https://www.kurdipedia.org/docviewer.aspx?id=88806&document=0005.PDF=KTML_Link_External_Between=کلیک بکە بۆ خوێندنەوەی ژمارە 0006ی زمانناسی=KTML_Link_External_End=
=KTML_Link_External_Begin=https://www.kurdipedia.org/docviewer.aspx?id=88806&document=0006.PDF=KTML_Link_External_Between=کلیک بکە بۆ خوێندنەوەی ژمارە 0007ی زمانناسی=KTML_Link_External_End=
=KTML_Link_External_Begin=https://www.kurdipedia.org/docviewer.aspx?id=88806&document=0007.PDF=KTML_Link_External_Between=کلیک بکە بۆ خوێندنەوەی ژمارە 0008ی زمانناسی=KTML_Link_External_End=
=KTML_Link_External_Begin=https://www.kurdipedia.org/docviewer.aspx?id=88806&document=0008.PDF=KTML_Link_External_Between=کلیک بکە بۆ خوێندنەوەی ژمارە 0009ی زمانناسی=KTML_Link_External_End=
=KTML_Link_External_Begin=https://www.kurdipedia.org/docviewer.aspx?id=88806&document=0009.PDF=KTML_Link_External_Between=کلیک بکە بۆ خوێندنەوەی ژمارە 0010ی زمانناسی=KTML_Link_External_End=
=KTML_Link_External_Begin=https://www.kurdipedia.org/docviewer.aspx?id=88806&document=0010.PDF=KTML_Link_External_Between=کلیک بکە بۆ خوێندنەوەی ژمارە 0011ی زمانناسی=KTML_Link_External_End=
=KTML_Link_External_Begin=https://www.kurdipedia.org/docviewer.aspx?id=88806&document=0011.PDF=KTML_Link_External_Between=کلیک بکە بۆ خوێندنەوەی ژمارە 0012ی زمانناسی=KTML_Link_External_End=
=KTML_Link_External_Begin=https://www.kurdipedia.org/docviewer.aspx?id=88806&document=0012.PDF=KTML_Link_External_Between=کلیک بکە بۆ خوێندنەوەی ژمارە 0013ی زمانناسی=KTML_Link_External_End=
=KTML_Link_External_Begin=https://www.kurdipedia.org/docviewer.aspx?id=88806&document=0013.PDF=KTML_Link_External_Between=کلیک بکە بۆ خوێندنەوەی ژمارە 0014ی زمانناسی=KTML_Link_External_End=
=KTML_Link_External_Begin=https://www.kurdipedia.org/docviewer.aspx?id=88806&document=0015.PDF=KTML_Link_External_Between=کلیک بکە بۆ خوێندنەوەی ژمارە 0015ی زمانناسی=KTML_Link_External_End=
=KTML_Link_External_Begin=https://www.kurdipedia.org/docviewer.aspx?id=88806&document=0016.PDF=KTML_Link_External_Between=کلیک بکە بۆ خوێندنەوەی ژمارە 0016ی زمانناسی=KTML_Link_External_End=
=KTML_Link_External_Begin=https://www.kurdipedia.org/docviewer.aspx?id=88806&document=0017.PDF=KTML_Link_External_Between=کلیک بکە بۆ خوێندنەوەی ژمارە 0017ی زمانناسی=KTML_Link_External_End=

هارال ڤەینریج
وەرگێڕانی لە عەرەبیەوە : ئارام ئەمین شوانی

نووسەر: نوام چۆمسکی
وەرگێڕ: مستەفا غەفور
2013

سەلام ناوخۆش بەکر-سۆران-هەولێر-

ناونیشانی پەڕتووک: فەرهەنگی زاراوەی زمانناسی - کوردی - عەرەبی - ئینگلیزی
ناوی نووسەر: #ئەوڕەحمانی حاجی مارف#
شوێنی چاپ: #سلێمانی#
دەزگای پەخش: سەردەم
ساڵی چاپ: 2004
[1]

فەلسەفەی زمان و زمانناسی کوردی
بەرگی یەکەم
لەرێزمانی کوردیی بنچینەیی
نووسەر دکتۆر #کەمال میراودەلی#
چاپی یەکەم 2021

ناونیشان: گەردی بێگەردترین زمانناسی کورد
هیچ کاتێک پێمخۆش نەبووە لەسەر هیچ کەسایەتییەک بدوێم و بڕشێمەوە، بەڵام عەزیز گەردی شایانی زۆر لەوە زیاترە... شایانییەتی بەبیرکردنەوەیەکی قوڵەوە لەسەر بدوێی و بنووسی، چونکە هەرکاتێک سەیری هەر وەرگێڕانێکی بکەی لەداغستانی منەوە تا کۆتا وەرگێڕانی و بەتایبەت لە ئەدەبی بێگانان و ڕەوانبێژییەکەی کە زۆر زیاتر بۆچوونی زانستی هەڵدەگرێت، هەست بەوە دەکەی کوردانەو پاراو، ڕەوان و شارەزار لە نیشاندانی بن دێرەکان، مەبەستەکان و ئاماژەکانی دەپێکێت، ئەمە نیشانەی ئەوە نییە دکتۆر عەزیز گەردی شارەزا و زمانزانێکی باشە و بەچەندین زمان قسەی کردووە، بەڵکو ئەمە هەست و تێکەڵاو بوونە بە زێد و زمانی نەتەوەی و شارەزابوونێکی بێگەردە لەزمانی کوردی، ئەمەش بۆ ژیانە کڵۆڵییەکەی و هەوڵە بێوچانەکانی دەگرێتەوە، چونکە عەزیز گەردی سەدان گەردی بڕیووە تا بێگەرد بووەو بووەتە عەزیز گەردییەکەی ئێمە... ئەگەر ئاوڕێک لەژیانی بدەینەوە هەر زوو بۆمان دەردەکەوێت بەماندووبوونی خۆی و بێ نازی پەروەردە بووە و لەناوخاکی کوردان و زمانە پاراوەکەی پیرو پیرەکانەوە زمانی گۆشبووەو بووەتە نەمری زمانی، هەرکاتێک هەر وەرگێڕانێکی بخوێنیتەوە ڕاستەوخۆ بەر چەندین وشەی کوردی پاراو دەکەویت، ئەمە سەرباری لێزانینی گەردی لە نیشاندانی مەبەست و وشەو خاڵبەندی و ڕەوانبێژییەکەی، هەموو ئەمانە و لێکۆڵینەوەکانی و بەراورد کردنەکانی وای کردووە وێنەی کوردانە ترو دیمەنی جوانتر و ئاماژەی باشتر بپێکێت لە وەرگێران و نووسراوەکانیدا... بێگومان دکتۆر بۆ نووسین و وەرگێرانی هەر کتێبێک ئەوەی جێ بەجێکردووە کەدەڵێت: بۆ نووسینی گەڵایەک پێویستت بەخوێندنەوەی دارستانێکە، هەر لەم ڕوانگەیەوە دکتۆر دەستی نەبردووە بۆ وەرگێڕانێک شایستە و پێویستت نەبووبێت، خوێنەرانی بەرهەمەکانی هەرکاتێک ئەم وشەو ڕستانەی من ببینن تێگەن تا چەندە ڕاستە و عەزیز گەردی لێزانانەو بە ئاگادارییەوە دەستی بۆ وەرگێڕانەکانی بردووە، بۆ دڵنیابوون و نموونەیەکی باڵا ئەوەتاچەندین نمونە هەیە لەوانە: لەگەڵ منداڵانی گوندەکەماندا، بووکۆکەی قسەکەر، چیرۆکی بەرئاگردان، درەختی چل دارستان، حاجی مرادەکەی تۆڵستۆی و دەیان نمونەی تر... خودا گەردی بۆ ئەوە خوڵقاندبوو تا ئەدەبی کوردی بێناز نەبێت لە وشەی ڕەسەنی کوردی و ئاماژەی جوان و ڕستەی پاراو، وەرگێڕانی تایبەت...
ئەگەر سەیری هەر وەرگێڕانیکی بکەی بەتایبەت چیرۆکەکانی ئیزۆپ هیچ کاتێک وشەو ڕستەیەکی دانەناوە کە هەست بکەی یەک ناگرێتەوە، یاخود مانا نابەخشێت ئەمە نەخشەسازییە، چنین کارییەکی تۆکمەیە و شارەزابوونە لە گرێ و چنینکاری، هەڵبەتە من تەنها باسی بیر ڕوونی گەردی دەکەم لە بێگەردی زماندا خۆ ئەگەرنا هەر بۆ چرکەیەک سەر بسووڕێنی و بیر بکەیتەوە ناتوانی باسی نۆبەرە شاکارەکەی کە لەسێ بەرگدا نەکەی کە پێشکەشی کوردی کردووە، یان فەرهەنگی زمانی خۆی کە گەردی بۆخۆی فەهەرنگێکی کوردی پەتییە، ئەمە جگە لەوەی سەرتۆپی عەروزی گرتووە...
ئای بۆ کۆمیدیای دانتی: دۆزەخ، بەرزەک، بەهەشت، چ بەهەشتێکی لەدنیای وشەو مەبەست و ئاماژە پێکاوەو نیشاندانی بن دێرەکانیش شاهێدی نەمری زمان و بوونی عەزیز گەردین، گەردی بۆ شارەزابوونی ئێمە و نەمری خۆی و نیشاندانی دنیای ئەدەبی دەستی بۆ زۆر شاکاری هەمە جۆر بردووە:
فەر هەنگ، ڕەوانبێژی، ئەفسانە، هەقایەت و ڕۆمان... هتد.
ڕەنگە کەم کەس بەهۆی یاخیبوونەجوانەکەی و بێدەنگی و دەرنەکەوتنە پڕماناکانی بزانێت عەزیز گەردی سەروەرو سەروایە...
جگە لەوەی دکتۆرای سەروایە لەکێش و وێنە مامۆستایەکی بێهاوتایە....
نووسەر: #کاروان عەلی محەمەد#[1]
#08-06-2022#

ناونیشانی پەرتوک: لێکۆڵینەوەی جۆراوجۆری زمانناسی
ناوی نوسەر: ڕەفیق شوانی
شوێنی چاپ: هەولێر
ساڵی چاپ: 2013
ژمارەی چاپ: یەکەم[1]