نامۍ: ئەحمەد
نازنام: خانی
نامۊ تاتەی: ئەلیاس
ساڵۊ پېڎابېیەی: 1651ز
ساڵۊ مەرڎەی: 1707ز
یاگۊ پېڎابېیەی: #بایەزید#
یاگۊ مەرڎەی: #بایەزید #

ژیۋاینامە
ئی شاعېرەما، نامېش ئەحمەد کوڕو ئەلیاس کوڕو ڕۊستەمین، ساڵەو (1651ز)ی زاینی دلۍ شارو (بایەزید)ی بە دنیا ئامان، مەدرەسەو مورادیەی جە بایەزید دەسش بە وانای کەردەن. نازنامۍ شېعریەش جە هۊزو خانیان وەرگېرتەن و بەشێ فرەو ئی هۊزەیە جە دۆروبەرو ناوچەو بۆتانینە نیشتەجایۍ بیېنۍ، بەڵام دماو ماوێوی کەمی بنەیانەو شاعېری بارکەران و دلۍ شارو بایەزیدینە گیسیاوە. ئانەی دلۍ داستانو (مەم و زین)ینە نویسیان و پەیمان مەنەنۆ پاسە بەرمەگنۊن کە ئەحمەدی خانی دلۍ جزیرەینە ژیوان. خانی یۊ بېیەن جە مەڵڵا گۆرەکانو سەردەمو وېش، شارەزایێ خاسش جە فەلسەفە و زانستەکانو تەرینە بییەن، خانی دلۍ دېڕێ جە شېعرەکاشەنە باسو تاریخو ئامای دنیاو وېش کەرۊن و ماچۊن:
لەو ڕا کو دەما ژ غەیب فەک بوو
تەئریخ هەزارو شەست و یەک بوو
هەر پېسە دلۍ سەرچەمەکانو ژیوای و بەرهەمە ئەدەبیەکاشەنە
بەرمەگنۊ ئاباڎەکېش ژیوایێ سرووشتیانەو سادەشان گوزەرنان، داراییشان میانی بییەن، بە ئاسوڎەیی ژیوێنۍ. ئەحمەدی خانی فرەو ژیوای وېش پەی خۊڼەواری و یاونای ڕۊشنویری و هۊشیاری سیاسی پېشکەش کەردەن دلۍ کۊمەڵی کوردەوارینە، ئینە دوۍ لێ ڕوکۊشنېش بیېنۍ:
یەکەمشان بەرهەمئاردەی ئەدەبی، یانی شېعرە و چیرۆک. دوەمشان فېرکەردەی و پەنەیاونای زارۊڵان و جوانانو کوردی
بە فېرکەردەی و پەروەرنەکەردەی. ئەحمەدی خانی تاکو دماساتەکانو تەمەنیش خەریکو خزمەتکەردەی بوارو ئەدەب و فەرهەنگی کوردی بېیەن و هەمیشە بۍ مانیای و خەمسەردی
دلۍ خەمو گەل و نیشتیمانیشەنە بییەن. خانی شاعېر و زانا و کورد پەروەر جە تاریخو (1707ز)ی پەی یەکجاری یانەئاواییش جە ژیوای کەردەن و دلۍ زێد و ماواو وېشەنەبە خاکی دەسپاریان.
کوردایەتی و زوانی کوردی:
دلۍ کتېبو دیالۆگ -- لە ڕۊژهەڵاتی ناوەڕاستدا نویسیان:
ئەحمەدی خانی هەر جە ئەوەڵۆ زانۍ کە نویستەی بە زوانی
کوردی کەم وانەرەن و خەڵکی نمەلۊ پېوایشۆ، یانی ئا کتېبۍ کە بە کوردی نوستېبېنېش نەیاوېنۍ دەسو خەڵکە خۊڼەوارەکەی، ئانەیچ پەی دۋۍ هۊکارا مەگېڵېوە:
یەکەم: ئا میللەتە کە ئەحمەدی خانی چەنەش مەژیوۍ بەشی هەرە فرەشان نەخۊڼەوارۍ بېنۍ.
دوەم: ئەچا سەردەمەنە زوانو نووستەی و وانای زیاتەر بە زوانەکانو عەرەبی و فارسی بیەن، جە وەرکۆتو دلېڕاسینی بە نووسەرە کوردکاچۆ پا زوانا بەرهەمەکانو وېشان تۊمارشان کەردەن.
ئەحمەدی خانی تاکە شاعېرەن کە گلەیېش جە سەرخېڵە کوردەکا کەردەن، پانەی کە چی یۊ نمەگېران، چی پەشتی بە نەیارەکاشا مەبەسان، گەر میللەتو کوردی یۊگیر بیێ، ئاوەختە دوژمنانو کوردی غوڵامی پەی ئاڎییشان کەرېنۍ، ماچۊ:
گەر دێ هەبوا مە ئیتیفاقەک
ڤێگرا بکرا مە ئینقیادەک
ڕووم و عەرەب و عەجەم و تەمامی
هەمیا ژ مە تا دکر غوڵامی
تەکمیل دکر مە دین و دەولەت
تەحلیل دکر مە عیلم و حیکمەت.
خانی، ئامان تاریفۍ میر و دەسەڵاتدارا کوردیرە، پانەی کە خاوەنو سەخاوەتی و بەخشڼەیېنۍ پېسە حاتەمی تائی، جەنگەنە قارەمانېنۍ پېسە ڕوسەمی زاڵی، بەغیرەتېنۍ و قینیشان جە منەت کەردەیەن، قلۊری (کڕنوش) پەی هیچ کەسی نمەبەران، بەڵام حەیف چەنی یوترینی تەبێ نییەنۍ و یۊ نمەگېران:
هەر میرەکی وان ب بەزلێ هاتەم
هەر مێرەکی وان ب رەزمێ رۆستەم
هندی ژ جەسارەتێ خەیوورن
ئەو چەندی ژ مننەتێ نەفوورن
ئەڤ خیرەت و ئەڤ ئوولووووێ هیممەت
بۆ مان`ێ هەملێ بارێ مننەت
لەو پێکڤە هەمیشە بێ تفاقن
دائیم ب تەممەرود و شقاقن.
ئەحمەدی خانی قیمەتێ فرەش بە زوانی کوردی دان، وەختێ بە زوانی کوردی شېعرېش نویستېنۍ هەر پەی ئانەی نەبیەن کە پا زوانەیە بنویسۊ، بەڵکوم بە کوردی نویستەیش پېسە مدرامانێش دژ بە نەیارانو کوردی و داگیرکارا نشینگاکێش. خانی زوانی کوردیش زیاتەر بەکارئاوەردەن، هامکات پېسە ڕەخنێوە چا کوردا هەکە خەمساردۍ بیېنۍ جە دڵسوزی پەی گەلەکەیشان، چوونکوم خانی پاسنە زانۍ کە فرېشان وېشان مڎانە دەسو ئاغاو دەسەڵاتدارە بێگانەکان، کوردەکۍ ئازا و دلێرۍ بیېنۍ، شاسوار و وەفاڎارۍ، یاگۍ متمانەی بیېنۍ، بەڵام ئانە دەردەو چېشی مەوەرۊن وەختێ وېشان پژگیێبان، نەتاوان یۊ بگېران تاکو وېشان ساحېبو کەسیبیەی وېشان بان، بنویسان بە زوانی ئەڎایی وېشان پەی ئانەی بیەو وېشان سەلەمنان.
بەرهەمەکۍ ئەحمەدی خانی:
دمای وېش، ئەحمەدی خانی چن بەرهەمێش جیائاستېنۍ، ئانەی یاگۍ سەرنجی و ئېژایەن، ئاڎ بەرهەم و وەرۋیرەکېش بە زوانی کرمانجی نویستېنۍ، کە چا دەم و سەردەمەنە کارێ قورس و گران بییەن، ئازاییش گەرەک بییەن، تەرزێ سەرسەختیش چەنە بیەن، کە دژە باوەنە هەرمانەش کەردېنە:
یەکەم . (مەم و زین): ساڵەو (1692ز)، پەی یەکەمجاری ساڵەو (1919ز) جە ئەستەمبوڵ چاپ کریان.
دوەم. نوبەهارا بچوکەکان، ساڵەو ( 1683ز) نویستەنش، فەرهەنگچێوە گولانەی (عەرەبی _ کوردی)، کە بە شېعرۍ پەی زاروڵا کوردیش نویستەن پەی ئانەی فېرۍ زوانی عەرەبی ببانە، کە چا سەردەمەنە زوانو دین و زانستی بییەن، یەکەم جار ساڵەو (1926ز) جە ڕەواندز چاپ کریان.
یەرەم. عەقیدەیا ئیمانێ: بە پەخشان و هۊنیۍ سەبارەت بە پەنج کۊڵەکە بنەڕەتییەکا ئیمانی جە ئیسلامەنە نویستەنش،
ساڵەو (2000ز) جە سوید چاپکریان.
چوارەم. دیوانێ گۆرەی چاپکرایاش هەن کە بە شېعرۍ و بڕێ کوڵە چیرۆکۍ تەرۍ و چڼین وانۍ مۊچیاری ئامېزۍ پەی فېرکەردەی خەڵکانی نەخۊڼەواری و کۊمەڵێ وتارۍ پەڕ مانێ بەسوودۍ و کاریگەرۍ، ماچان : هەڵای چن بابەتێ تەرۍ مەنېنۍ کە جەمۍ نەکریێنېوە و چاپۍ نەکریێنۍ.
نمونێ کوڵ جە شېعرەکانو ئەحمەدی خانی دلۍ داستانو(مەم و زین)ینە:
ساقی بدە من شەرابێ گولگوون
بێ دەنگێ دەف و سەدایێ قانوون
دا شەهنە و موهتەسیب نەبینین
شاهی ب جڤن چو خەم نەمینن
تەشبیهێ نەیێ بکم تەرەننوم
تووتی سفەت، ئەز بکم تەکەڵوم
شەرها خەمێ دل بکم فەسانە
زینێ و مەمێ بکم بەهانە
نەخمێ وی ژ پەردەیێ دەرینم
زینێ و مەمێ ژ نوو ڤەژینم
دەرمان بکم ئەز، ئەوان دەواکم
وان بێ مەدەدان ژ نوو ڤە راکم
ئەڤ رەنگە بکم ژ نوو سەرەفراز
دا بێنە تەماشەیێ نەزەرباز.
ئەچی داستانەنە مەوینمۍ خانی وەختێ دەسش بەردەن پەی نویستەیش، نیازی ئەوەڵینش بەیان کەردەی خەم و ئاوات و نیازو دلۍ دڵو وېشەن، ئاڎ گەرەکشبیەن بە بەهانۍ داستانەکەیۆ وەرویرەکا وېش بیانۊ بە میللەتەکەیش، پەنەشان بواچۊ کە ئیتر وەختو یۊگېرتەیەن، پژگیای و پەرش و وەڵایی داڎو ئېمە نمەڎۊ، مەشۊم پېسە میللەتێ گۆرەی وېمان بشناسمېن:
شەرها خەمێ دل بکم فەسانە
زینێ و مەمێ بکم بەهانە.
ئەسعەد ڕەشید.[1]