Cemîlê Horo (1934 - 1989)
bi deng û stranên xwe, bi hest û helwesta xwe dengbêjekî ji kurdên binxetê ye. Jiyana Cemîlê Horo jî wek jîyana hemû dengbêjên kurd, bi koçberî û di nav tengasîyê da derbas bûye. Jiber ku ew jî dengbêjê zimanê bê dewlet û bê xwedî ye. Loma di jîyana xwe da koçber e, xizan e, belengaz û birîndar e.
Cemîlê Horo herçiqas dengbêj û hunermêndê Çîyayê Kurmênc were naskirinê jî, deng û sewta wî gihîştîye çar nikalên Kurdistanê. Kilam û stranên wî hatine qeydkirin û ew îro jî tên guhdarî kirin.
Cemîlê Horo çawa dest bi karê dengbêjîyê kirîye, çi astengî derketine pêşîya wî û jîyanek çawa derbas kirîye, bi hûrgulî nayê zanîn.
Agahîyên ku di derbarê çîroka jîyana wî da tên zanîn, ew jî ji vegotinên kesên ji malbata wî pêk tên.
Ne di derbarê jîyana wî da, ne jî li ser kilam û stranên wî û tewna dengbêjîya wî da lêkolînek berfireh nehatîye kirin. Tiştên ku di derbarê huner û jîyana wî da hatine nivîsandin û wek belgefilm hatine kişandin jî ji bîranînên heval û hogirên wî pêk tên û ji wan hinek agahî jî hevdu nagrin.
Cemîlê Horo kî ye?
Cemîlê Horo di destpêka sala 1934an da li gundê Serincek a Efrînê ji dayîk bûye. Navê bavê wî Horo, navê dîya wî jî Siltan e. Gor kevneşopîya kurdan, zarok bi navê bavê xwe tên naskirin û navê bav weke paşnav tê bi kar anîn. Loma Cemîl jî nave bavê hatîye binavkirin û navê wî bûye Cemîlê Horo.
Cemîlê Horo di 10 salîya xwe da, li gundê Çolaqa û li medreseya Şêx Ehdê dest bi xwendinê dike. Tê gotin, ku dema ew Quran û mewlûdê bidengî dixwîne, taybetîya dengê wî ji alî hevalên wî û meleyê wî tê ferqkirin. Di dawet û şahîyên gund da stranên govendê dibêje. Dem tê, li Çolaga û gundên derdorê dawetek hebe, gazî wî dikin û ew jî ji meleyê xwe destûrê digre, beşdarî dawetan dibe û distirê. Loma roj bi roj mêla wî ya li ser dengbêjîyê zêde dibe û ji mele û medreseyê dûr dikeve.
Xemîs Kokanî ku hevalê wî yê ji dema zarokatîyê ye, di derbarê wê demê da wiha dibêje; “Rojek şêx gazî wî dike û dibêje, ‚Cemîlê min dengê te xweş e, lêbelê dengbêjî û feqîtî bi hev ra nabe, divê tu ji wan yekî hilbijêrî’. Cemîl jî wê rojê biryara xwe ji bo dengbêjîyê dide, di dawet û şahîyan da bi dengê xwe yê xweş distirê, dengê wî li herêmê belev dibe û ew êdî bi dengbêjîya xwe tê naskirin.
Lê bi dengbêjîyê wî ra jîyana wî rojane jî mîna jîyana hemû dengbêjên li serxetê û binxetê tê guhartin. Di nav gund û bajaran da digere, derbasî ser xetê û binxetê dibe. Ji bo wî jî dijwar û di tengasîyên jîyanê dest pê dikin.
Di destpêka salên 1960î da hinek stranên wek Memê Alan, Xana Dinê, Cembelî, Xemê Zalim, Tosino, Wey Lawô, Fetah Beg, Eyşa Îbê, Ûsibê Şêr û Lo Bavo tên zanîn, tomar dike û distirê. Ji wan hinek kilam û stranan kasêtek amade dike û li bajarê Helebê dide qeydkirin.
Herwiha di wan salan da carcaran derbasî Tirkîyê jî dibe, dengbêja kurd Eyşe Şanê nas dike û ew bi hev ra jî distirên û kasêtek jî derdixin.
Lê Cemîlê Horo ne tenê dengbêj, di heman demê da kurdekî welatperwer û bi sîyasetê ra jî têkildar e.
Di destpêka sala 1964an da dibe endamê Partiya Demokrat a Kurd li Sûryê. Sedem vê yekê ji alî rejimê va tê girtin û demekê di zindanê da dimîne.
Di wan salan da kurdên ku rêya wan nekeve zîndanan nînin. Piştî damezrandina partîyên kurd jî pirranîya endamên wan, mîna Cemîlê Horo ji alî rejima Sûrîyê va tên girtin û di zîndanan da û di bin zilm û zordarîyek bê pîvan da dimînin. Cemîlê Horo li ser rewşa wê demê stranek wiha derdixe û distirê:
Dora Çîyayê Kurmênc bi yayîle û zozan e
Sera bi mij e lo kekê bin ra bi dûman e
Lê diçêrin kerîk xezal e, awçiyan kirî guman e
Li pê rêça xezalan tajî û bucî berdan e
Li ser rêka xezalan kemen û feq vedan e
(Lo hevalino rabin ser xwe
Lo birano rabin ser xwe
Xezalan ji hebsê derxin
Hevalan ji hebsê derxin.
Şoreşa Îlonê, ku di bin serokatîya Barzanî da û li başûrê Kurdistanê dest pê kiribû, li ser jîyana Cemîle Horo jî tesîreke mezin dike. Ew bi hest û helwesta xwe dibe piştgirê şoreşê û li ser serokê şoreşê Mele Mistefa Barzanî stranek derdixe û distirê. Di wê strana xwe da pesnê mêranî û mêrxasîya Berzanî dide û wiha dibêje:
Hevalno kanî, kurdino kanî.
Wa şêrê Çiya, kanî Berzanî.
Feleka neyar, mala me danî.
Ji ber kurda va te pir êş (ek) dî, di va dinya fanî.
Cemîlê Horo, di stranên xwe da ne tenê pesnê serok û sîyasetmedaran dide, dema ku kêmasîyên wan dibîne, nerazîbûn û rexneyên xwe jî bi hunera xwe tîne ziman.
Weke mînak, dema ku di navbera tevgera kurdên Rojava da dubendîti çê dibe, ji wan alîyek xwe çep alîyê din jî xwe rast bi nav dike. Cemîlê Horo sedem parçebûna tevgerê xemgîn dibe û nerazîbûna xwe di nav stranek xwe da wiha eşkere dike û dibêje:
„Rast û çep çî ye
Şerm û fedî ye
Bi hev ra bigrin
Ji me ra xêr e…“
Di hinek stranên xwe yên din da jî parçebûna tevgera kurd bi xemgînî nirxandîye û wiha gotîye:
„…Tirsa min ew e, ku ez bimrin û yekîtiya kurdan nebînim.“
Sultana Horo, ku qîza Cemîlê Horoye û di belgefîlma li ser bavê wê hatîye çêkirin da dibêje, bavê wê di sohbetek xwe da dîsa qala yekitîya kurdan kirîye û bendewarîya xwe ya ji bo azadîya welat wiha anîye ziman:
„Kî mizgînîya azadiya welêt bi min de, ezê Mizgînê bi wî dim…“
Di vê hevokê da Mizgîna ku ji bo mizgînîya azadîyê dide, qîza wî ya mezin e, ku ev yek jî bi tena serê xwe pîvana bilindîya hestên wî yên netewî nîşan dide.
Cemîlê Horo, di sala 1970yî da bêçare dimîne û ji Surîyê direve, derbasî Tirkîyê dibê û dîsa bi Eyşe Şanê ra derdikeve ser dîkê û distirê. Di destpêka sala 1971î da rewşa Tirkîyê ya sîyasî tê guhartin û zilm û zordarîya li ser gelê kurd qat bi qat zêde dibe. Cemîlê Horo herçiqas ji binxetê jî wê demê li Tirkîyê ye û loma ew jî ji wê zilm û zordarîyê para xwe digre û bi malbata xwe ra ji wir derbasî Başûrê Kurdistanê dibe. Li Zaxoyê, bi alîkarîya Îsa Suwarî qasî du salan dijî. Piştî ku di rejima Surîyê da guhartinek çê dibe; Elherkê Elteshîhiyê, li Sûriyê dibe desthilatdar, ji bo kesên ku hatine sirgûnkirin û li sirgûnîyê dijîn, efûyê derdixe. Li ser wê yekê Cemîlê Horo jî bi malbata xwe ra vedigere û li bajarê Helebê, li taxa Hulika jorin bi cîh dibe.
Di wan salan da hizra netewi ya ku di damarên wî da kemilîne, di nav stranên xwe yên wek Leyla Qasim, Şêx Seîd, Ebro Kevan, Keça Kurdan, Berzanî, Pêşmergê Kurd, Newroz, Delalê Milanî û Ay Felekê da bi hostayî dinexşîne. Ji wan çend stranan distirê û bi alîkarîya tembûrvan Menan Îbrahim û kemanjen Mihemed Xelîl Xazî di nav kasêtek da qeyd dike.
Bi hunermendên wek Seid Yusif, Seidko û Şêrînê ra li Bêyrûdê derdikeve ser dîkê û distîrê. Dîsa bi Seid Yusif, Seidko ra beşdarî şahîya Newroz a li Qamişlo û Efrîne dibe.
Di sala 1975an da careke din, bi navê Cemîl Necar derbasî Tirkîyê dibe. Bêguman dîsa bi dengbêja kurd Eye Şanê ra dixebite û gelek stranên kurdî tomar dike. Wan stranan bi navên “Bedew Canê”, “Salih Beg”, “Lo Lawo”, “Mem û Zîn” û “Teyar Axa” di nav pênc kasetan da qeyd dike.
Rojek bi sedema ku wî strana Şêx Seîdê Pîran straye, tê girtin. Bi qasî 16 rojan di nezaretê da û li ser pelên rojnameyan radizê. Dûra ji alî rêvebirên tirk va li ser sînor, teslimî dewleta Surîyê tê kirin.
Cemîlê Horo ne tenê dengbêj, di heman demê da helbestvan e û gelek helbest jî nivîsîne. Jî helbestên wî yek bi navê „Sê Gul“ e û bi îhtimaleke mzin ev helbest li ser Ala Kurd nivîsîye û beşek ji wê helbestê wiha ye:
Hêdî hêdî daketim nav baxçê gula
Dihat guhê min dengê kevok û bilbila
Qêrîn û hawaran agir berdan dila
Hin difirîn, hinekan mil dabûn mila
Ew çi baxçe ye wek bihuşt e
Ji gul, çîçekan û çîçekan tevde mite
Ji wan gulan sê gul tenê mabûn
Zer û sor û sipî di rêzekê de mabûn…
Cemîlê Horo, qasî hunermedî û kurdperwerîya xwe, di jîyana xwe da ewqas jî mirovekî evîndar e. Evîna wî welat e, huner e, jin û jîyane. Loma ew herdem li pey evîna dilê xwe dikeve û digere, di stranên xwe da eşqa dilê xwe tîne ziman. Bi deng û hunera xwe şerê xem û felekê dike û bi stranên xwe va agirê dilê xwe sar dike.
Mixabin di jîyana wî ya kin da rûyê wî nakene û bi taybetî salên wî yên dawîyê bi xizanî û belengazîyê derbas dibe. Demekê li bajarê Helebê, Çayxaneyek vedike, lê sedem qilûlikên ku, kesên derdora wî di drbarê wî da dikin dibihîse, çayxaneya xwe difroşe û tere li gundê Tislorê bi cîh dibe. Li nêzîkî Cindirêsê baxçeyekî hinaran dikire, lê di wê karê xwe da jî bisernakeve û xwe di nav tengasîyek mezin da dibîne. Ew karê xwe jî di cîh da dihêle û ji nuh va, vedigere Cindirêsê û karê darteşiyê dike.
Sedem jîyana xwe ya ku bi êş û kelem derbas bûye, rûbirû gelek nexweşîyan dibe. Dema ji nexwaşîya xwe ya ku di kezeba wî ya reş da rû da ye, hayîdar dibe, wê nexwaşîyê wek “kula leklekê” bi nav dike û dikeve nav nivînan.
Lê ji bo ku debara malbata xwe bîne cîh, bi rewşa xwe ya nexweş tere ser karê xwe û dixebite. Rojekê rewşa wî xirab dibe û radikin nexwaşxaneya bajarê Helêbê. Mixabin nexwaşîya wî giran bûye û êdî pêsîra wî bernade. Di roja 19ê Îlona 1989an da cara dawîyê çavê xwe digre û dilê wî yê xemgîn disekine.
Berî koça wî ya dawîyê, mala wî li bajarokê Cindirêsê ye û loma termê wî ji Halebê tînin Cindirêsê. Nivîskar û lêkolîner Pîr Rustem di derbarê wê demê da wiha dibêje; “Dma ku termê wî anîn meleyê mizgefta Cindirêsê, jiber ku Cemîlê Horo dengbêj bûye û mey vexwarîye, termê wî nessûsst. Di nav kesên amade da hevalêk wî yê ku demek meletî jî kiribû, xwe amade kir û gor bîr û bawerîyên olî, termê wî şûşt…”
Bi alîkarîya heval û hogirên wî termê wî li Gorîstana Henên, li rexta tirba Nûrî Dersimî, di nav axa reş û sar da tê veşartin.
Nivîskar û lêkolîner Pîr Rustem di belge filma Cemîlê Horo, da dibêje navê lawê wî yê mezin Ehmed bûye û lê Cemîl jî wî Piling gotîye û carcaran xwe wek Bavê Piling jî bi nav kirîye.
Gor gotina Pîr Rustem, Cemîlê Horo berî ku cara dawî çavên xwe bide hev, ji kurê xweyî mezin, Piling ra hosîyê xwe dike û jê ra wiha dibêje:
“Eger ku, rojekê Kurdistan ava bû; Kurdistaneke azad û serbixwe, divê tu digel hunermend, şair û sema û lîliyan, werê ber seriyê min û bêjî min: Dê rabe.. rabe.. raa.. aabee…”
Hêvîdar im, rojek Kurdistaneke azad û serbixwe ava bibe û Piling jî hosîyê bavê xwe bîne cîh…
Stranek ji Cemîlê Horo: Li min xezalê
Xezal, Kurdistan, yê ku li ser Kurdistanê dinale jî Cemlê Horo ye. Werin em guh bidin deng û sewta Dengbêjê Çiyayê Kurmênc û li gotinên wî guhdarî bikin, ku ka jib o xezalên xwe çi gotîye…
Ay lêlê xezalê bi qurban zozanê li welatê me ne
Çavreşa min sî û sisê ne cot memikên te keçikê,
Taximê sing û berê te yê gewr ji min ra bûne wekî belekî berfa sipî dimane li etegê çîyê ne
Hey la malxirabê sala çûyî vê çaxê ber û pêsîrê te keçikê li ber destê min lawikî xwedê bû,
Sala îsal tu xayîn bûyî te berê xwe da welatên dûr, welatên xerîbîyê
Ez nizanim sala îsal cot memikên xezalan min li ber destê kê ne
Li min, li min, xezal li min li min, way xezalê lê hayê, çavreşê lê wayê,
De çavên te reş û belek in, kilê suphanê qet lê nayê…
Bimrim sala îsal xezala min xeyîdiye, terikandim li dinyayê, xezalê lê wayê…
Hey lê xezalê bi qurban zozanên li welatê me sala îsal baranek barî berfê lê kir
Cin û cinawirên çolan meşîyane çilê zivistanê lê rê û çibir çêkir
Germa biharê teyr û tuya xwe berda bû li nav bax û baxçeyan da hêlûn çêkir
Heyla malxirabê xezalê sala çûyî vê çaxê ber û pêsîrê te keçikê tiştûrî li ber destê min lawikî xelkê bûn
De sala îsal tu xayîn bûyî te berê xwe da welatên dûr, welatekî xerîbîyê
Erebekî kotî û genî hat, got xezala min e, ez ji wê ra xwedî me, dawa xwe lê kir
Li min, li min, xezal li min li min, way xezalê lê hayê, xweşikê lê wayê, piçûkê lê wayê, derdgiranê lê wayê
Erê çavên te reş û belek in, kilê suphanê qet lê nayê …
Ez bimrim sala îsal xezala min xeyîdiye, terikandîm li dinyayê
Xezala min lê wayê, ax delalîya min wayê…
Lêlê xezalê bi qurban xezalê xelkê yek û didune, yê sebîyê xwedê, em xezalên min gelk in, çar in
Jê du tene kul û histewr in, du tene jê bikarin hew jê stewra dikevin yanê elem û kelema sûxwiran, suwan û sekvanan digrin, wer kê bi guhdar im
Her sê bikarikakan in, bi ref in, bi ser karê xwe da rûreşin, histûxwar in, bendewar û berdûwar in
Li min, li min, xezal li min li min, way xezalê lê wayê
De çavên te reş û belek in, kilê suphanê qet lê nayê …
Ez bimrim gundîno, sala îsal xezala min xeyîdiye, terikandîm li dinyayê
Xezala min lê wayê, ax delalîya min wayê…
Çavkanî:
1-Jîyana Cemîlê Horo, Kovara Pirs, Hêjmar; 49-50
2- Dokufilm, Cemilê Horo, Afrin1
3- Wikipedia.org
[1]