$کوردستان و کورد لە قۆناغی مێژووی سەدەکانی ناوەڕاستدا 10$
نووسینی: #کەیوان ئازاد#
$هۆکارەکانی بڵاوبوونەوەی ئایینی ئیسلام لە کوردستاندا$
$هۆکارە ئابوورییەکان$
هۆکارە ئابوورییەکانیش یەکێکی دیکە بوون لەو هۆکارانەی، زەمینەی بڵابوونەوەی ئایینی ئیسلامیان لە کوردستان ڕەخساند. هۆیەکەش ئەوە بوو، بەرلەوەی ئەو ئایینە لەلایەن عەرەبە موسڵمانەکانەوە بگاتە کوردستان، دەسەڵاتدارانی ساسانی و بێزەنتی، لە (سێ) لایەنەوە خاک و خەڵکی کوردستانیان دووچاری نائومێدی و ماڵوێرانی کردبوو.
لایەنی یەکەم: سەپاندنی باجی زۆر بوو بەسەر هاووڵاتییەکانیاندا، کە کورد یەکێک بوون لە پێکهاتەکانی. باجەکانیش سەرباری بڕەکەی، ژمارەشیان زۆر و کاتەکانی جیاواز بوون. لەوانە، باج لەسەر کشتوکاڵ و سامانی ئاژەڵ و پیشەکان و کاڵا بازرگانییەکان، تا بە باجی کەسی دەگات. بڕی ئەو باجانەش سەرباری ئەوەی بە یاسا کرابوو، بەڵام بەرپرسانی دەوڵەت و ئەوانەی باجیان کۆدەکردەوە، دوور لە یاسا و بەپێی مەزندە و بۆچوونی خۆیان باجەکەیان دیاری دەکرد و لەو توێژانەیان دەسەند، کە بەسەریاندا سەپابوو.
لە کاتی سەرپێچیی ئەو توێژانەش، ڕووبەڕووی لێپرسینەوە و سزای یاسایی دەبوونەوە، باجی کەسییش (سەرانە)، باجێکی دیکە بوو، کە لە سەردەمی (خەسرەو نەوشیروانی ساسانی/532-579ز) داهێنرا و بەسەر هەر تاکێکی کۆمەڵگاکانی ساسانیدا سەپێنرا. بڕی باجەکەش بۆ هاووڵاتییانی هەژار و کەمدەست (12) درهەم و بۆ هاووڵاتییانی مامناوەند، کە پیشەوەر و بازرگان و کاسبکاران بوون (24) درهەم و بۆ توێژە خاوەن موڵک و دەوڵەمەندەکانیش (48) درهەم بوو.
ئەم باجەش خرابووە سەر تاک، لە بەرانبەر پاراستنی مافەکانی لەناو ئیمپراتۆریی ساسانیدا. هەر بۆیە دەبوا هەر تاکێک لە ساڵدا بیدات و ئەرکەکەش کەوتبووە سەر سەرۆکی خێزان کە پەیداکەری دارایی ماڵ و خێزانەکەی بوو. هەمان باج لە سەردەمی (جوستنیانی یەکەم/ 527-565ز) لەنێو ئیمپراتۆریی بێزەنتی بە یاسایی کرا و لەسەر هەر تاکێکی نێو سنووری ئیمپراتۆرییەکە سەپێنرا.
بەمەش هەر خێزانە و ڕووبەڕووی (دوو) باجی یاسایی دەوڵەتی کرابووەوە، کە دەبوا ساڵانە سەرۆکی خێزانەکان بیدەن. وەک ئاماژەشمان پێ دا، جگە لە شاری (تەیسەفون)ی پایتەختی ئیمپراتۆریی ساسانی و شاری (قوستەنتینینە)ی ئیمپراتۆریی بێزەنتی و شارە گەورەکانی ئەو دوو دەوڵەتە نەبێت، باجەکان دوور لە پێوەرە یاساییەکان وەردەگیران و لێپرسراوی کۆکەکەرەوەی باجەکە بڕەکەی دیاری دەکرد، نەک یاساکە. ئاساییش بڕەکەی لە بڕی یاساییەکەی دەوڵەت زیاتر بوو.
جیاواز لەم (دوو) باجە، لەنێو سنووری ئیمپراتۆریی ساسانی (دوو) باجی دیکە وەردەگیران، ئەوانیش باجەکانی (نەورۆزانە) و (میهرەگان) بوون. (باجی نەورۆزانە) لە (1ی فەروەردین) واتە (یەکەم ڕۆژی مانگی نەورۆز) تا کۆتایی مانگەکە لە هاووڵاتییان وەردەگیرا. هەرچی (باجی میهرەگان)ە لە (1ی میهر) واتە (1ی ڕەزبەر) تا کۆتایی مانگ وەردەگیرا و بڕەکەشی دیاریکراو نەبوو.
واتە کۆکەرەوەی باجەکە بڕەکەی دیاری دەکرد، لەکاتێکدا پێویست بوو سەرۆکی خێزان، بەپێی ویست و حەز و توانای خۆی ئەو باجە بدات. هۆیەکەش ئەوە بوو، خودی باجەکە وەک دیاری و پاداشت پێشکەش بە پادشاکانی ساسانی دەکرا، نەک بەزۆر، بەڵام ئەوانەی باجەکەیان کۆدەکردەوە، بەشی خۆیان و بەرپرسەکانیشیان لەسەر زیاد دەکرد. بەمەش باری سەر شانی تاک و خێزانەکانی قورس کردبوو.
سەرباری ئەو باجانەش، مووغ و پیاوانی ئایینی زەردەشتی، تا بە قەشە و پیاوانی ئایینی کریستیان دەگات، لە سنووری هەردوو دەوڵەتەکە، بڕی باجی خۆیان بە ناوی ئایینەوە لە هاووڵاتییان وەردەگرت، وەک (لە کاتی منداڵبوون، ناونانی منداڵ و پیرۆزکردنی، پڕۆسەی هاوسەرگیری و مردن و پرسەکان، تا بە سەردانی ئاتشکەدە و کڵێسە و دێرەکان) دەگات. ئەمەو جگە لەو کاتانەی هاووڵاتییان پێویستیان بە سەردانی مووغ و قەشە و پیاوانی ئایینیی زەردەشتی و کریستیان هەبوو، بۆ خستەڕووی کێشەیەک، یان داواکارییەکی ئایینی، کە ئەوەش بەبێ پێدانی باج و دیاری تێپەڕ نەدەبوو.
لەگەڵ ئەو دۆخەدا، کە باری سەرشانی هاووڵاتییانیان لەنێو سنووری ئەو (دوو) دەوڵەتە قورس کردبوو، لایەنێکی دیکە ئەوەندەی تر بارگرانی بۆ تاک و خێزانەکان درووست کردبوو، ئەویش شەڕی بەردەوامی (ساسانی و بێزەنتی) و (ساسانی و دەوڵەتی ئەرمەنستان) بوو لەسەر هەژموونی دەسەڵاتداریی ناوچەکە، کە زیانی زۆری بە خاک و خەڵکی کوردستان گەیاندبوو. هۆیەکەش ئەوەبوو، زۆرینەی شەڕەکان کەوتبوونە خاکی کوردستان. بەتایبەت بەشەکانی (باکوور، باشوور، خۆراوا)، کە ناوچە و خاڵی یەکلاکەرەوەی ئەو (سێ) دەوڵەتە بوون.
هەربۆیە شەڕە بەردەوامەکانیان هۆکاری وێرانبوونی هەزاران دۆنم زەوی و ڕەز و باخ و زەوییە کشتوکاڵییەکان بوو، تا بە زیان دەگات بۆ ئاژەڵەکانیان و وێرانبوونی شار و شارۆچکە و گوندەکانیان. ئەمەو سەرباری زیان بە بازاڕ و پیشە و کاسبکار و بازرگانان. لەوانەش سەختتر، تێچووی بەشێکی شەڕەکان بوو لەسەر خەڵکی کوردستان. وەک خزمەتکردنی سوپاکان و دابینکردنی خۆراک و پێداویستیی جەنگی بۆ سەرباز و ئەفسەرەکان و ئالیک بۆ ڕەشەوڵاخەکان.
واتە هەموو ئەوانەش لە ئەستۆی دانیشتوانی ئەو ناوچانەدا بوو کە کەوتبوونە سەر ڕێگای شەڕەکان.
ئەمەو سەرباری ئەوەی زۆرینەی شەڕەکان کەوتبوونە خاکی کوردستان، کاتی شەڕەکانیش کەوتبوونە وەرزەکانی بەهار و هاوین، کە کاتی پێگەیشتنی بەرهەمە کشتوکاڵییەکان بوو، کە بەهۆی ئەو شەڕانەشەوە، بەرهەمی ساڵێکی خاوەن موڵک و جووتیاران بەهەدەر دەچوو. بەو دۆخەشەوە، کە خاکی کوردستان و کوردی پێدا تێپەڕ دەبوو، شەڕی دەوڵەتی خەلافەتی ڕاشدییشی هاتە سەر، بۆیە ئاسایی بوو، خەڵکەکەی لەو ژیانە بێزار بن و بۆ دەرفەت و هێزێکی نوێ بگەڕێن، تا لەو دۆخە ڕزگاریان بکات. ئیتر گرنگ نەبوو ئەو هێزە کێیە و چۆنە و لەداهاتوودا چۆن مامەڵەیان لەگەڵ دەکات؟ گرنک ئەوەبوو دەربازیان بێت و ماوەیەک بە ئاسوودەیی بژین.
لەنێو ئەو دۆخە ئابوورییە سەختەدا، کاتێک سوپای عەرەبی ئیسلامی، گەیشتنە سنوورەکانی خاکی کوردستان، وەک ڕزگارکەر و گەیاندنی پەیامێکی ئاسمانیی نوێ خۆیان پیشان دا. هەر بۆیە بەشێک لەو کوردانەی لە دۆخی پێشووی خۆیان بێزار بوون و لە ڕووی ئابوورییەوە تێکشکابوون، پێشوازییان لەو هێزە نوێیە کرد و دەرگای شار و قەڵاکانیان بۆ کردنەوە، بەڵام ئەوانەیشی بەرژەوەندی و داهات و سامانەکانیان بە هەردوو ئیمپراتۆریی ساسانی و بێزەنتییەوە گرێ درابوو، پێویست بوو تا کۆتایی لەگەڵیاندا بن و لە دژی سوپای عەرەبی ئیسلامی و دەوڵەتی خەلافەتی ڕاشدی بوەستن و شەڕی مان و نەمانیان لەگەڵدا بکەن.ۆکارەکانی بڵاوبوونەوەی ئایینی ئیسلام لە کوردستاندا
هۆکارە ئابوورییەکان
هۆکارە ئابوورییەکانیش یەکێکی دیکە بوون لەو هۆکارانەی، زەمینەی بڵابوونەوەی ئایینی ئیسلامیان لە کوردستان ڕەخساند. هۆیەکەش ئەوە بوو، بەرلەوەی ئەو ئایینە لەلایەن عەرەبە موسڵمانەکانەوە بگاتە کوردستان، دەسەڵاتدارانی ساسانی و بێزەنتی، لە (سێ) لایەنەوە خاک و خەڵکی کوردستانیان دووچاری نائومێدی و ماڵوێرانی کردبوو.
لایەنی یەکەم: سەپاندنی باجی زۆر بوو بەسەر هاووڵاتییەکانیاندا، کە کورد یەکێک بوون لە پێکهاتەکانی. باجەکانیش سەرباری بڕەکەی، ژمارەشیان زۆر و کاتەکانی جیاواز بوون. لەوانە، باج لەسەر کشتوکاڵ و سامانی ئاژەڵ و پیشەکان و کاڵا بازرگانییەکان، تا بە باجی کەسی دەگات. بڕی ئەو باجانەش سەرباری ئەوەی بە یاسا کرابوو، بەڵام بەرپرسانی دەوڵەت و ئەوانەی باجیان کۆدەکردەوە، دوور لە یاسا و بەپێی مەزندە و بۆچوونی خۆیان باجەکەیان دیاری دەکرد و لەو توێژانەیان دەسەند، کە بەسەریاندا سەپابوو.
لە کاتی سەرپێچیی ئەو توێژانەش، ڕووبەڕووی لێپرسینەوە و سزای یاسایی دەبوونەوە، باجی کەسییش (سەرانە)، باجێکی دیکە بوو، کە لە سەردەمی (خەسرەو نەوشیروانی ساسانی/532-579ز) داهێنرا و بەسەر هەر تاکێکی کۆمەڵگاکانی ساسانیدا سەپێنرا. بڕی باجەکەش بۆ هاووڵاتییانی هەژار و کەمدەست (12) درهەم و بۆ هاووڵاتییانی مامناوەند، کە پیشەوەر و بازرگان و کاسبکاران بوون (24) درهەم و بۆ توێژە خاوەن موڵک و دەوڵەمەندەکانیش (48) درهەم بوو.
ئەم باجەش خرابووە سەر تاک، لە بەرانبەر پاراستنی مافەکانی لەناو ئیمپراتۆریی ساسانیدا. هەر بۆیە دەبوا هەر تاکێک لە ساڵدا بیدات و ئەرکەکەش کەوتبووە سەر سەرۆکی خێزان کە پەیداکەری دارایی ماڵ و خێزانەکەی بوو. هەمان باج لە سەردەمی (جوستنیانی یەکەم/ 527-565ز) لەنێو ئیمپراتۆریی بێزەنتی بە یاسایی کرا و لەسەر هەر تاکێکی نێو سنووری ئیمپراتۆرییەکە سەپێنرا.
بەمەش هەر خێزانە و ڕووبەڕووی (دوو) باجی یاسایی دەوڵەتی کرابووەوە، کە دەبوا ساڵانە سەرۆکی خێزانەکان بیدەن. وەک ئاماژەشمان پێ دا، جگە لە شاری (تەیسەفون)ی پایتەختی ئیمپراتۆریی ساسانی و شاری (قوستەنتینینە)ی ئیمپراتۆریی بێزەنتی و شارە گەورەکانی ئەو دوو دەوڵەتە نەبێت، باجەکان دوور لە پێوەرە یاساییەکان وەردەگیران و لێپرسراوی کۆکەکەرەوەی باجەکە بڕەکەی دیاری دەکرد، نەک یاساکە. ئاساییش بڕەکەی لە بڕی یاساییەکەی دەوڵەت زیاتر بوو.
جیاواز لەم (دوو) باجە، لەنێو سنووری ئیمپراتۆریی ساسانی (دوو) باجی دیکە وەردەگیران، ئەوانیش باجەکانی (نەورۆزانە) و (میهرەگان) بوون. (باجی نەورۆزانە) لە (1ی فەروەردین) واتە (یەکەم ڕۆژی مانگی نەورۆز) تا کۆتایی مانگەکە لە هاووڵاتییان وەردەگیرا. هەرچی (باجی میهرەگان)ە لە (1ی میهر) واتە (1ی ڕەزبەر) تا کۆتایی مانگ وەردەگیرا و بڕەکەشی دیاریکراو نەبوو.
واتە کۆکەرەوەی باجەکە بڕەکەی دیاری دەکرد، لەکاتێکدا پێویست بوو سەرۆکی خێزان، بەپێی ویست و حەز و توانای خۆی ئەو باجە بدات. هۆیەکەش ئەوە بوو، خودی باجەکە وەک دیاری و پاداشت پێشکەش بە پادشاکانی ساسانی دەکرا، نەک بەزۆر، بەڵام ئەوانەی باجەکەیان کۆدەکردەوە، بەشی خۆیان و بەرپرسەکانیشیان لەسەر زیاد دەکرد. بەمەش باری سەر شانی تاک و خێزانەکانی قورس کردبوو.
سەرباری ئەو باجانەش، مووغ و پیاوانی ئایینی زەردەشتی، تا بە قەشە و پیاوانی ئایینی کریستیان دەگات، لە سنووری هەردوو دەوڵەتەکە، بڕی باجی خۆیان بە ناوی ئایینەوە لە هاووڵاتییان وەردەگرت، وەک (لە کاتی منداڵبوون، ناونانی منداڵ و پیرۆزکردنی، پڕۆسەی هاوسەرگیری و مردن و پرسەکان، تا بە سەردانی ئاتشکەدە و کڵێسە و دێرەکان) دەگات. ئەمەو جگە لەو کاتانەی هاووڵاتییان پێویستیان بە سەردانی مووغ و قەشە و پیاوانی ئایینیی زەردەشتی و کریستیان هەبوو، بۆ خستەڕووی کێشەیەک، یان داواکارییەکی ئایینی، کە ئەوەش بەبێ پێدانی باج و دیاری تێپەڕ نەدەبوو.
لەگەڵ ئەو دۆخەدا، کە باری سەرشانی هاووڵاتییانیان لەنێو سنووری ئەو (دوو) دەوڵەتە قورس کردبوو، لایەنێکی دیکە ئەوەندەی تر بارگرانی بۆ تاک و خێزانەکان درووست کردبوو، ئەویش شەڕی بەردەوامی (ساسانی و بێزەنتی) و (ساسانی و دەوڵەتی ئەرمەنستان) بوو لەسەر هەژموونی دەسەڵاتداریی ناوچەکە، کە زیانی زۆری بە خاک و خەڵکی کوردستان گەیاندبوو. هۆیەکەش ئەوەبوو، زۆرینەی شەڕەکان کەوتبوونە خاکی کوردستان. بەتایبەت بەشەکانی (باکوور، باشوور، خۆراوا)، کە ناوچە و خاڵی یەکلاکەرەوەی ئەو (سێ) دەوڵەتە بوون.
هەربۆیە شەڕە بەردەوامەکانیان هۆکاری وێرانبوونی هەزاران دۆنم زەوی و ڕەز و باخ و زەوییە کشتوکاڵییەکان بوو، تا بە زیان دەگات بۆ ئاژەڵەکانیان و وێرانبوونی شار و شارۆچکە و گوندەکانیان. ئەمەو سەرباری زیان بە بازاڕ و پیشە و کاسبکار و بازرگانان. لەوانەش سەختتر، تێچووی بەشێکی شەڕەکان بوو لەسەر خەڵکی کوردستان. وەک خزمەتکردنی سوپاکان و دابینکردنی خۆراک و پێداویستیی جەنگی بۆ سەرباز و ئەفسەرەکان و ئالیک بۆ ڕەشەوڵاخەکان.
واتە هەموو ئەوانەش لە ئەستۆی دانیشتوانی ئەو ناوچانەدا بوو کە کەوتبوونە سەر ڕێگای شەڕەکان.
ئەمەو سەرباری ئەوەی زۆرینەی شەڕەکان کەوتبوونە خاکی کوردستان، کاتی شەڕەکانیش کەوتبوونە وەرزەکانی بەهار و هاوین، کە کاتی پێگەیشتنی بەرهەمە کشتوکاڵییەکان بوو، کە بەهۆی ئەو شەڕانەشەوە، بەرهەمی ساڵێکی خاوەن موڵک و جووتیاران بەهەدەر دەچوو. بەو دۆخەشەوە، کە خاکی کوردستان و کوردی پێدا تێپەڕ دەبوو، شەڕی دەوڵەتی خەلافەتی ڕاشدییشی هاتە سەر، بۆیە ئاسایی بوو، خەڵکەکەی لەو ژیانە بێزار بن و بۆ دەرفەت و هێزێکی نوێ بگەڕێن، تا لەو دۆخە ڕزگاریان بکات. ئیتر گرنگ نەبوو ئەو هێزە کێیە و چۆنە و لەداهاتوودا چۆن مامەڵەیان لەگەڵ دەکات؟ گرنک ئەوەبوو دەربازیان بێت و ماوەیەک بە ئاسوودەیی بژین.
لەنێو ئەو دۆخە ئابوورییە سەختەدا، کاتێک سوپای عەرەبی ئیسلامی، گەیشتنە سنوورەکانی خاکی کوردستان، وەک ڕزگارکەر و گەیاندنی پەیامێکی ئاسمانیی نوێ خۆیان پیشان دا. هەر بۆیە بەشێک لەو کوردانەی لە دۆخی پێشووی خۆیان بێزار بوون و لە ڕووی ئابوورییەوە تێکشکابوون، پێشوازییان لەو هێزە نوێیە کرد و دەرگای شار و قەڵاکانیان بۆ کردنەوە، بەڵام ئەوانەیشی بەرژەوەندی و داهات و سامانەکانیان بە هەردوو ئیمپراتۆریی ساسانی و بێزەنتییەوە گرێ درابوو، پێویست بوو تا کۆتایی لەگەڵیاندا بن و لە دژی سوپای عەرەبی ئیسلامی و دەوڵەتی خەلافەتی ڕاشدی بوەستن و شەڕی مان و نەمانیان لەگەڵدا بکەن. [1]