$Qers$, yek ji bajarên Bakurê Kurdistanê ye ku xwdî awayiyek kozmopolît e. Li bajêr bi gelê kurd, tirk, bi kêmasî gelê cuda bi hev re dijîn û bi vî awayî bajêr xwedî çandeke rengîn e.
$Navên bajêr$
Li gorî çavkaniyên dîrokî, di dema Hîtîtiyan de navê herêmê Ermania bû. Navên kevn ên bajar jî araks û Karask bûn. Navê ku niha tê bikaranîn jî ji gotina qasrak tê. Tê texmînkirin ku ev nav ji êlekê tê ku beriya zayînê, li vê deverê bi cih bûbû. Li gorî hin baweriyên din, navê bajêr, ji gotineke zimanê gurcî tê ku ew jî tê wateya bajarê bi derî. Kurd jî ji bajêr re dibêjin Qers û ji herêmê re jî dibêjin Serhed. Ji ber ku bajarê Qersê wekî deriyek e ku Kurdistanê bi Qafqasan û bi deryaya reş ve girê dide, xwediyê şûnwariyeke kûr e.
Gelek gund ji rojên pir sar û hişk re Qers dibejin.
$Erdnigarî$
Pivana erda bajêr 18.557 km² ye. Erda herêmê % 38,2 wî ji çiyan, % 111 ji deştan û % 50,7 wî jî ji platoyan pêk tê. Li erda herêmê tene, kartol, kixsên şekir, pembo, genim,ceh û goringe tên çandin.
Bajarek sartîrîn ji yên Kurdistanê ye. Li herêmê îklîmek reşayî û zozanî heye. Îklîma Sibîryayê jî bandora xwe li herêmê dike. Zivistan li herêmê dirêj û sar, havîn jî hênik û kin derbas dibin.
$Çiyayên herêmê$
Çiyayê Sîpanê bilindahiya wî 2909 metre ye. Çiyayê Pîvaza 2808 metre, çiyayê Ziyaretê 2838 metre ye. Li dora van çiyan bi deşt û platoyên fireh hatine dorpêçan. Dîsa çiyayên din; Çiyayê Ala, Çiyayê Demê Avê, Çiyayê Dohnî, Çiyayê Hecî Xelîl û Çiyayê Allah û Ekber. Di rêza Agirî de jî çiyayê Zorê û çiyayên Xurê hene ku billindiya wan zêdetirî 3 hezar mêtroyî ne. Kismek ji Çiyayê Agirî (5.123 m) jî dikeve hundirê sînorên herêmê.
Çiyayên din: Çiyayê Zor (3.196 m), Kisir (3.197 m), Kopîl (3.120 m) û Sibhan (Sîpan) (2.909 m)
$Deşt, zozan û gelî$
Herêma Qersê bi deşt û mêrgên xwe ve warê xwedîkirina sewal û geriyên pez e. Ji ber mêrg û kaniyên xwe, ji ber zozan û geliyên xwe di Kurdistanê de qada hilberîna şîr e. Şîr di mehên havînê de, bi tesîsên gundan ve tê bikaranîn. Li bajêr karxaneya pênîr û şîr hatin avakirin, lê ev têr nake. Serma Qersê pir zêde ye û zivistanê wê dirêj
Geliyê Aras: Ji zozanên Tekmanê û Pasinê dest pê dike. Deşta Îdirê jî ji vê geliyê dest pê dike. Deşt di navbera çiyayê Agirî ya biçûk û mezin de ye. Mezinbûna wî 650 km² ye.
Deşta Qersê: Deşta herî fireh di erdnîgariya bajêr de deşta Qersê ye û jî nêzî navçeya Sêlîmê dest pê dike, ji başûr ve heta Erdexan ji rojhilat ve jî heta Qamîşan û sînorê Ermenistanê ve dirêj dibe. Ji çend deştan (Zarûşad, Qers, Xançerî, Aqçaqele) pêk tê. Mezinbûna deştê 2500 km² ye.
Deşta Erdêxanê: di nav geliya Kura de ye. Mezinbûna deştê 180 km² ye.
$Çem û gol$
Çemê Aras: Ji çiyayê Bingolê dertê û ji Erziromê dikeve tixûbên Qersê. Çem diherikeBehra Hezarê. Çemê Arpa jî şaxek çemê Arasê ye. Çemê din yê herêmê jî Qers û Kur e.
Li herêmê çend golên tabîî jî hene. Wek Çildir (120 km²), Aygir (3 km²) û Xozapîn (27 km²)
$Serwetên bin erdê$
Li herêmê ji bin erdê lînyît, asbest, perlît, xwê û malzemên tûxla û kiremîdan dertên.
$Dîrok$
Li gorî lêkolînên arkeolojîk, ên li derdorên Geliyê Kêrê û Erezê hatine kirin, jiyana mirovahiyê di dema paleolotîk ango 10 hezar sal berî zayînê dest pê dike. Beriya Îsa 9000-8000 û şundê mirovan li vir dest bi kedîkirina wesalan kirine. Her wiha dest bi çandiniyê kirine. Beriya zayînê di navbera salên 5000-4000'an de Horî hatine li vir bi cih û war bûne.
Tê gotin ku Ûrartû 3 hezar sal berê li vir bi cih û war bûne. Piştî Ûrartuyan ew di bin êrşên Îskît û Tîmeran de têk diçin, demeke kin, Medî û Piştî wan jî Persî herêmê digirin bin erka xwe. Împaratoriya Persiyan wekî Mîrantiyan ji hev veqetiya bû.
Piştî Îskenderê mezin di sala 331’ê de Artêşa Pers, li Hewlêrê belav kir, Qers jî ket destê artêşa Mekedonî. Piştre Roma Bîzans, Ereb, Selçûkî yek bi yek hatin ketin herêmê û piştî demekê bar kirin. Ligel van dagirkeriyan Qers her tim di destê eşîr û mîrên kurdan de hate birêvebirin. Piştî desthilatdariya Osmaniyan, herêm heta salên 1800'î di destê Osmanî û Îraniyan de hate guhertin. Di sala 1767'an de leşkerên Osmanî li herêmê li kurdan zilm kirin û bûn sedemên serhildanên gel. Li gorî çavkaniyên Rûsan, 110 sal berê nifûsa bajêr, 224 hezar kes bû. Ji vê nifûsê 12 hezar kes misilman, 30 hezar kes Êzidî, yanî kurd, 50 hezar kes ermenî û yên din jî ortodoks bûn.
Qaqizman, Oltu û Erdexan jî wekî xopanên Qersê bûn. Di şerê cîhanê yê yekemîn de jî Qers di nava Artêşa Rûs û Osmanî de bû peyekî girîng. Di encama vî şerî de Enver Paşayê Osmanî 90 hezar leşkerên xwe ku piraniya wan kurd bûn, di seqema Qamûşan de da kuştin. Di dema şerê cîhanê yê yekem de, osmaniyan berê xwe dabûn ermenî û kurdên êzidî. Di encama qirkirin û êrîşan de bi hezaran ermenî û kurd hatin kuştin û bi deh hezaran jî koçî pişt xetê rûsan ango Qafqasan kirin.
$Berî Îsa (zayîn)$
900 dema Urartiyan
560 - 550 dema Medan
550 - 531 dema Persan
189 - 64 hukumdariya Araks
64 dema Romayiyan
$Piştî Îsa (zayîn)$
193 dema Arsakiyan
642 dema Ereban
657 - 1053 dema Bîzansiyan û Ereban
1053 dema Selçûkiyan
1124 1239 şerê di navbera Gurcî û tirkan
1534 dema Osmaniyan
1604 dema Safafiyan
1616 dema Osmaniyan II
1807 dema rûsan
1828- 1920 Þerê navbera rus û tirkan
$Çand û huner$
$Babetên ajalan$
Li golên herêmê mahsî hene. Li çiyan gur, rûvî, semasî, darbir, hirç û teyrên kovî wek werdek, kev û qaz jî hene.
$Ol û civak$
Piraniya nifûsê ji Misilmanan pêk tê. Li herêmê Êzdî (Şerfedin) jî hene. Wana cî û warê xwe terk kirine, dewleta Tirkan ewana ji gundê wan derxistine. Gundên wan giredayî navçeya Qulpê ne. 7 ji wan gundan ev in: Saribilax, Tendurek, Qeranix, Badilî, Qazîqopran, Civanî û Heşerî. Xiristiyan jî li gundên Posofê malakan hene. Ciwaka herêmê ji Kurd, Azeriyan pêk tê.
$Xwarinên herêmê$
Dolmên Sêvan: Sêv tên perçekirin û hundirê sêvan bi şekirê pûdra û gûz tên tijekirin û devê wan tên girtin. Di siniyek de tên rêz kirin, rûnê nivîşk, av bi ser tê reşandin û tê kelandin.
Daşkifte: Kîloyek goştê hêtê çar perçe tê jêkirin û tê kutandin. Çar serî pîvaz bi goşt re tê lihevxistin. Qedexek lepa birincê yan jî nok, xwê û îsota reş dikeve navê. Malzeme dibe çar perçe, her perçeyek di hundirê kulmê de tê giroverkirin û hêkek kelandî dikeve navê û bi încasên hişk (mişmişên reş) dora goşt tê girêdan. Di avê de tê kelandin û dema servîs dibe kifte tê perçe kirin.
$Kincên herêmê$
Jinên herêmê leçek , vala yan jî qalax didin serê xwe. Keçên ciwan yê herêmê, fîstanên kin (dayra) heta ser çongê û berdilek ji li ser fîstan li xwe dikin. Îşlik (pîlatî) bê qumçe û yek perçe ne. Di bin fîstanan de, şalwarek (tûman) tê li xwe kirin. Gorên kin, çarox yan jî galoş jî di lingan de tên bikaranîn.
Di serê zilaman de şewqe, papak yan jî qabalak heye. Îşlik (koynek) milê wan dirêj û bi yaxe ne. Êlekên zilaman bi çil qumçukan ve tê girêdan. Gazekî çakêtên dirêj yên zilaman e. þalwar (zikwa), jêra wan teng jora wan jî fireh e. Di nigan de gorên ji hirî û pêlavên ji çermên zirav (civekî) yan jî cîzmên dirêj hene.
$Ciyên turîstîk, dîrokî û gerê$
Herêm bi zozan, gol û hewa ya xwe yê paqij bi nav û deng e. Herêm ji bo werziş û çalakiyên zivistanê ji musaîd e. Germav jî li herêmê wek ciyên vehêsanê ne. Kela Qersê, Xerebê Anê dêr û mizgeftên herêmê ji wek ciyên tarîxî, ji alî gel ve tên ziyaret kirin.
$Kela Qersê$
Kela Qersê ji 5 qat dîwar hatiye ristin. Ji kela navîn û kela derve pêk tê. Kela navîn hêj li ser piya ye. Di serê sedsala 18. de di nava kelayê de 47 mizgeft û mescîd û gelek xanî û dikan hebûn. Plana avahiyê çar koşe ye.
$Bermahiyên bajarê Anî$
Bermayiyên bajarê Aniyê 48 kîlomêtro dûrî Qersê, di nav sînorê navçeyên Zarûşadê de ye. Navê vî bajarê kevnare, ji mabeteke ku ji Îraniyan maye tê. Di demên kevin de ev der, bi navê Anahîta dihate naskirin.
Berhemên ku di bajarê Anî de cih digirin jî navdar in. Dêra Ezîz Patrîk; ev dêr nêzî deriyê bajêr ê navîn e. Dêr di salên 1035’an de hatiye avakirin. Her wiha, dêreke din jî, li Rojhilatê bajêr, li ser zinaran hatiye çêkirin. Ev dêr di sala 1215an de, ji aliyê keyê Ermeniyan Tîgran ve hatiye avakirin. Berhemeke ku li bajarê Aniyê cih digire jî Qatagiral e. Di sala 1110’an de, ji aliyê Sambat ve hatiye çêkirin. Avahiyê di sala 1319’an de xisar dîtiye û careke din, ji aliyê mîmar Tirîdît ve hatiye avakirin.
$Nifus û navçeyên bajêr (1997)$
Qers (navend) (bi tirkî, Kars) 125.226 rûniştvan
Cilawûz, Cilawiz an Gelawêj (bi tirkî: Susuz), 14.617
Dîxor (bi tirkî: Digor), 23.834
Kaxizman (bi tirkî: Kağızman), 41.668
Sarîqamîş (bi tirkî: Sarıkamış), 57.228
Selim (bi tirkî: Selim), 23.840
Şûrêgel (bi tirkî: Akyaka), 12.905
Zarûşad (bi tirkî: Arpaçay), 23.665
Tevayiya nifûsa herêmê (tevli gundan) 468.357
$Navdarên Qersê$
Qanatê Kurdo
Rohat Alakom
Neçoyê Babasî (Neçoyê Cemal)
Casime Celil
Erebe şemo
Belga Qado
Aslika Qadir
Derweş serhede
Dengbej ilhane bave bışar
Dengbej heqqe
Dengbêj Mihemedê Besê
Şeroye bıro (İdir)
Mecide farz (İdir)
Feyzoye rızo (İdir)
Hozan Şemdin (İdir)
Dengbej havin (İdir)
Hozan dino (Erdexan). [1]