ئەوەجە گردیەکاو مرۊڤی جە هەرەمەکەو ئابراهام مازڵۆینە
ئابراهام مازڵۆ (1970-1908) ڕەوانشناسی ئەمریکایی، ئەشناسیا بە بونیادنەروو ڕەوانشناسی هۆمانیستی (مرۊڤدۆسانە) تاواش پەی یەکەمجاری جە تارێخوو عێلموو ڕەوانشناسینە ئەوەجە سەرەکی و گردیەکاو مرۊڤی جە قەوارەو هەرەمەکەیشەنە، بە نامې هەرەموو مازلۆی برمانۆ و وزۆشا وەردوو دەسو پەیجۊر و هۆگراو دنیاو ڕەوانشناسی. ئی هەرەمە هەرپاسە بېیەن بە بنەمایەو تێئوریک پەی بەشو ڕەوانشناسی کۊمەڵایەتی. هەرەموو مازڵۆی کە ئەوەجێ و هاندەرێ مرۊڤی شی کەرۊوە، پەنج پلێکانێ گېرۆوێ کە بەپاو گرینگی ئەوەجەی یۊ شۊنۊ یۊیرە میا. پلێکانەی یۆهەمەشا ئەوەجە بنەڕەتیەکاو مرۊڤی دیاری کەرۊ. ئی پلێکانێ پلێکانەی بنەماییەنە و پلێکانەکاتەری بەپاو پەیوازی ئەوەجەکاو مرۊڤی گرێدریای پلێکانەی یەکەمیەنێ. هەر پلێکانیەیچ بەشېو چا ئەوەجا مرمانۆ کە پەی مەنەیەو مرۊڤی هەتا گەشەی کەسایەتیش پەیوازێنێ. مازڵۆ سەلەمناش کە ئەوەجە مادیەکا ( ئەوەجێ فیزیۆلۆژیکێ) جە ئەوەجەکاتەری پەیوازتەرێنی و ئینای وەڵې ئەوەجەکاتەرینە. پەی نموونەی هەناسە و ئاوی ونان فرە جە تەلەفون و ماشینی پەیوازتەرێنێ.
پلێکانەکا بەپاو پەیوازیشا پی جۊرێنێ:
1. ئەوەجە بنەڕەتیەکا (ئەوەجە فیزیۆلۆژیەکا) : ئی ئەوەجا پەی درېژەدای بە ژیوای و ساقی جەسەی و سڵامەتی ڕەوانی مرۊڤی پەیوازێنێ. بەرئاورد نەکەردەی ئی ئەوەجا زیانی گەورەش هەن پەی جەسەی و ڕەوانی و ژیوای مرۊڤی وزۆ خەتەر. هەناسەدای، واردەمەنی، ئاوی، کەش وهەوای وەشبار و وچانی و سەیایەو... جە گرینگتەرینوو ئی ئەوەجانێ. کەموکوڕی و ناتەمامی ئی ئەوەجا نە تەنیا وەرگېری کەرۊ جە هۆروەستەی مرۊڤی پەی پلێکانەکاتەری و یاوای بە ئەوەجەکاتەری، بەڵکوو شۊنەمای نەرېنیە سەرو هۆرز وکەوتوو مرۊڤی منیۊرە و هامسەنگی بەینو جەسەی و ڕەوانی تێک مڎۊ. بەرئاوردکەردەی ئی ئەوەجا جە ڕاسیەنە بنەمایە پتەوەنە پەی ھۆروەستەی و یاوای بە ئەوەجاکاتەری. ئەوەجەی جنسی چی پلێکانێنە دەورو هامسەنگی جەسەیی و ڕەوانی وێنۆ.
2. ئەوەجە بە ئارامشی و دڵنیایی: دوەمین ئەوەجەی پەیواز پەی ژیوای و سەقامگیری، ئەوەجە بە ئارامش و دڵنیاین. بەرئاوردکەردەی ئی ئەوەجەیە یاردی مرۊڤی مڎۊ تاکو ژیوایەو ڕېک و سەقامگیر و درێژماوە و دوور جە تەرسێ و دڵەڕاوکێ پەی وېش بنیۆ یۊوە. بەرئاورد نەکەردەی ئی ئەوەجەیەبۊ بە هۆکارو نادڵنیایی و ناهۆمێڎی بە ئایەندەی و سەروەنەشێویایی پەی تاکی و هەرپاسە ناداڎپەروەری و گەندەڵی و... جە گلېرگەنە. ئارامش و ئاشتی کۊمەڵایەتی، دەسەڵاتی ڕەوا، یاسا و داڎوەری، ھەرمانە و دەرئامەڎ، فەراھم بېیەی بژیوو ڕوانەی، ئێمکاناتی پزشکی و پارێزیای سەروەت و سامانی شەخسی و گلېرگەیی و ماوا و مەسکەنی گونجیا و... جە پەیوازتەرینوو ئی ئەوەجانێ.
3. ئەوەجە کۊمەڵایەتییەکا: ئانزان گېیانەوەرێو کۊمەڵایەتین و پەیوازش بە پێوەڼی کۊمەڵایەتی ھەن. عانێو کە ئەوەجەی یۆهەم و دوەم بەرئاوردێ بیێ، پەیواز بە پێوەڼیە کۊمەڵایەتییەکا بە ھێزتەربۊ. ئی پێوەڼیا جۊراوجۊرێنێ و ھەرکام بە یاگې وېشا دەوری ئەرېنی پەی بەرئاوردکەردەی ئی ئەوەجەیە وینا. خانەوادە، دۆسایەتی، پێوەڼی عاتفی و دڵداری، ئەڼام بېیەی جە دەمودەزگا و ڕېکوزیا کۊمەڵایەتی و وەرزشی و ھۆنەری، هۆرگېرتەی وەرپەرسی و دەوروینای کۊمەڵایەتی... بەشېو چی پێوەڼیانې. ئێ پێوەڼیا تەنیا پێوەڼنیێ ساڎێ نېیەنێ، بەڵکوو ئا ئەوەجا مرمانا کە ئانزان پەی پەشتگەرمی، ھامکاری و یاردی دوەلاینە، گەشەی جۊراوجۊر، ھەستکەردەی بە گرێدریای گلېرگەیی، هەست بەهاموەڵاتی وھامزوانی و ھامفەرھەنگی و ھامچارەنووسی، وەشەویسی و.... پەیوازش پەنەشا ھەن. نەبېیەی یان بڕیای بڕېو چی پێوەڼیا، پېسەو جە دنیا بەرشېیەی ئازیزێو شۊنەمای نەرېنیە سەرو ڕەوانوو ئانزانی منیۊرە کە بە ئاسانی چارەسەر نمەکریۊ.
4. ئەوەجە بە ڕېزوەنەگېریای و وەشەسیایی: دماو ئەوەجەی فیزیۆلۆژی و ئارامش و دڵنیای و کۊمەڵایەتی، ئەوەجە بە ڕېزوەنەگیریای و وەشەسیایی زەقبۊوە و وېش مرمانۆ. ئی ڕېزوەنگېریایە جە ڕاسیەنە جە ڕېزجەوێگېرتەی دەس پەنە کەرۊ تاکو یاوۆ بە ڕیزوەنەگېرتەی جە لاو کەسانێتەریوە. ئی ئەوەجە دوێ بەشی گېرۆوێ. بەشی یۆھەم: ئانزان هەمێشە پەنەش وەش هەن کە وەشەسیا و ڕېزوەنگیریابۊ، نامدار و وەشنام و یاگې شانازیبۊ، خەڵک بە چەمی ئەرېنیەو تەماشاو وېش و ئێژاکاش (ارزش) و ھەرمانەکاش کەرۊ. ئاڎ هەوڵێ ئانەیچە مڎۊ کە بە شېوازێ جۊراوجۊرێ پی مەخسەڎیشە یاوۆ. بەشی دووھەم: ئانزان ھەوڵێ مڎۊ کە دڵێ گلېرگەکەیشەنە و جە ژیوای ڕوانەیشەنە بە هېزبۊ، متمانە پەنە کریابۊ، سەرکۆتەیی بەدەس بارۆ، ئازاڎ و سەربەوێ و شایان و نموونەبۊ و ھەرپاسە داراو پلە وپایەی بەرزی کۊمەڵایەتی و..بۆ، چەنەئاما و دەسەڵاتداربۊ. مازڵۆ چی بارەوە منویسۆ کە بەئاوردە بېیەی ئی ئەوەجابۊ بە ھۆکاروو بەرزەوبېیەی ھەستوو وېوەشسیای و باوەر بە وێبېیەی. بەئاورد نەبېیەی ئی ئەوەجا دڵسەردی، ناھۆمێڎی، لاوازی و وێبەکەمزانایش چەنەبۊوە و ئانزان تووشوو ھۆزوکەوتی چەمەڕا نەرکریای و ناکۊمەڵایەتیبۊ.
5. ئەوەجە بە گەشەی کەسایەتی و هېز و تاوایی :
ئی ئەوەجا جە هەرەموو مازلۆینە ئاخرین ئەوەجێنێ و گرێدریای ئەوەجە وەڵینەکاتەرینێ. ئانزان چی ئاستەنە ملۆ شۊنۊ وېشناسیرە و هەوڵێ مڎۊ کە تاوایی و چەنەئامایە نادیارەکاو وېش بېزۆوە و وزۆشا ھەرمانە. مازڵۆ ماچۊ ئانزان چی ئاستەنە مشۊبۊ پانەیە کە تاوۆبۊ. هەر پاجۊرە کە نەمامێو یان تۊمێو کە ویەروو گەشەیش پەنە دریۆبۊ بە دارېو گەورە کە هەزاران چڵ و پۊ و گەڵاو مېوەش چەنەبۊوە، مرۊڤیچ ئەر ویەروو گەشەیشبۊ، تاوۆبۊ بە مرۊڤێو بەتوانا، سەربەوێ، ئازاڎ، مرۊڤدۆس، یاردیدەر، وەش ڕەفتار، وەشنام، نامدار، زانا و..... بە کورتی واچمێ هۆرکەوتە یان بڵێمەت. ئی مرۊڤە بەردەوام ئینا جە گەشەی هزری و چالاکی جەسەینە، تازەگەرەن و ئاگاش جە دنیاو دەوروبەریش هەنە و واقێعوینانە دیاردەکا شی کەرۊوە و بە شېوازێو ئەرېنی سەرشاوە هەرمانە کەرۊ. ئی مرۊڤە هۆرکەوتە هەرمانەکېش عانێو سەمەر مڎۊ، کە گەشە بە تایبەتمەڼیە ئێخلاقیەکایچش بڎۊ. بە ویژدانەو ھەرمانە کەرۊ و ھەرمانەکېچش جە خزمەتوو کۊمەڵگاو مرۊڤایەتی و ژیوگەینەبۊ.
موختار کەریمی[1]