ئەمڕۆ نێوەندی ڕووناکبیری کوردی لەکۆمیدیایەکدا ژیان دەکات، بەدەست دەردێکەوە دەناڵێنێت کە دەتوانین بەپەتای نەخوێندنەوە ناوزەدی بکەین! دەیان ڕۆژنامەی زەردو سەدان پەرتووکی هیچ لەبازاڕدا بەرچاودەکەون، دەزگاگەلێکی چاپ و پەخش لەم هەرێمە بچووکەی ئێمەدا دەبینرێن کەبەزەحمەت لە بیۆگرافیاکانیاندا پەرتووکێک، تەنیا یەک پەرتووکی چاک دەدۆزیتەوە، ئەگەر بەختت هەبێت.
ڕۆژنامەی هەرزان، نووسەرانی سادەگۆ و پیشەیی، ڕوشنبیری موزەیەف و بەناو ڕووناکبیری بێئاگا لە دونیا، دەسەڵاتێکی سیاسی بێخەم و بێخەبەر، لە زەمینە سازیەکانی ئەم نەخۆشییەن... ئەمڕۆ لەلای ئێمە تا ڕادەیەک هاوکێشەی نووسەر و خوێنەر لەپێچەوانەبوونەوەدان، خوێنەرانێکمان لە ئاستێکدا هەن کەلێناگەڕێن هەموو شتێک بەسەریاندا تێپەڕێت، لەحاڵێکی وادا دەبێت نووسەری ئێمە حسابێکی جدی تر لەدەیەکانی پێشوو بۆ خوێنەر بکات.
ئێمە لێرەدا لەبارەی گرنگی خوێندنەوە و ئاشنابوون بە پەرتووک و کولتوور، وەک دەروازەیەک بۆ دۆزینەوەی پێگەی خۆمان جارێک وەک مرۆڤ و جارێک وەک نەتەوە، لەمەڕ بەهەند وەرگرتنی مەعریفە وەک مەرجی یەکەم لەپڕۆسەی نووسیندا، ئیشی ئیلهام و ڕۆڵی مەعریفە لەبەرهەم هێنانی دەقدا، لەمەڕ ئەو پاشا گەردانیەی ڕۆژنامەوانی و ڕۆشنبیری کوردی، دەستەیەک ڕووناکبیر و نووسەری جدیمان لەم تەوەرەدا کۆکردەوە و لەم پرسیارەدا پەیامی خۆمان کوورتکردەوە:
لەکاتێکدا تێکستە گەورەکانی دونیا زادەی مەعریفەن نەک ئیلهام، کەچی نووسەری ئێمە کەم دەخوێنێتەوە و زۆر دەنووسێت! نووسینی دوای ئەم هەموو نەخوێندنەوەیە ڕۆشنبیریی کوردی و بەتایبەتیش ئەدەبیات بەرەو سادەگۆیی و هیچ نەوتن نابات؟
ئەحمەدی مەلا:
گەورە نووسەرانی کورد لە مزگەوت؟و حوجرە کاندا زمانیان پژاوە و دەبێت ئەو ڕاستییە تاڵەش بزانین کە مەعریفەی حوجرە پاشماوەی مەعریفەی چاخەکانی ناوەندە.

خوێندن و نووسین دوو دەستە خوشکی یەکگرتوون و پێکڕا چەمکێک لە بواری دیداکتیک واتە لە بواری فێربوون و پێداگۆژێ دا وەکوو چالاکییەکی گرنگ دەناسرێنەوە. پێش ئەوەی پرسیارەکە ئاڕاستەی نووسەرانی لای ئێمە بکرێت، بە پێویست دەزانرێت، هەمان پرسیار بە جۆرێکی دیکە، ئاڕاستەی وەزارەتە پەیوندیدارەکان بکرێت و هەڵوێستییەکی گرنگ لە سەرجەم ئەو بابەتانە بکرێت کە پەیوندییان بە خوێندن و نووسینەوە هەیە. بەڵکوو بە شێوەیەکی فراوانتر، پەیوەندییان بە سیستەمی پەروەردەوە هەیە.
خوێندنەوە چالاکییەکی فیکرییە دەکەوێتە پێشنووسین، واتە ئینسان زووتر فێری خوێندنەوە دەبێت تا نووسین، زووتر فێری تێگەیشتن دە بێت تا قسەکردن. ئەم ڕاستییە بۆ زمانی دایک و زمانی بییانیش دە شێت.
کاتێک جەوهەری گرفتەکە دەگەڕێنینەوە سەرەتاکانی و لە پێکهاتەکانی ورد دەبینەوە، ئەوکات دەکرێت بە دوای ڕێگاچارەسەرەکان بگەڕێین. قوتابی کورد لە قۆناغی سەرتایی چ دەخوێنێتەوە و چۆن دەیخوێنیتوە ؟ خوێندنەوە تەنیا گواستنەوەیەکی میکانیکی وشەکان نییە و لە سەرجەمی تێگەیشتنی وشەکاندا لە ڕستە تێبگەین و پاشانیش لە تێکێست. بەڵکوو هەموو نووسینێک لەنێوتەونێکی دیاریکراو ماناکانی دەخەمڵێن و ئەو تەونەش پەیوەندی بە مێژوو و سیاقەکانی کولتووری و کۆمەڵایەتییەوە زیاتر لەوەی کە دانەری ئەم ڕستەیە مەبەستی دووبارەکردنەوە پیتی دالە. واتە ڕستییەک لە خزمەتی پیتێکدا درووست بووە، بە بێ ئەوەی زانیارییەکی دی بۆ منداڵ پێبێت! ڕستە دەبێت دەوڵەمەند بێت. سە ڕەڕای ئەوەی پەرتووکی پۆلی یەکەمی سەرەتایی تەمەنی پەنجا ساڵە. هیچ گۆڕانکارییەکی بنەڕەتی لە فێرکردنی منداڵ نەهاتۆتەدی.
لەم قۆناغە دا منداڵ دەبێت فێری خوێندنەوە و نووسینی ڕاستەقینە بکرێت، واتە فێری ئەوە بکرێت کە بیربکاتەوە. بیر لەو شتانە بکاتەوە کە دەیخوێنێتەوە.
هەموو دەقێک مێژووی خۆی هەیە چ لە داڕشتندا، چ لە سەرجەم ئەو زانیارییانەی کە هەڵیگرتووە و ئەم ئاستەش لەپاڵ تەمەن و قۆناغەکانی پەروەردەیی قوتابیدا دەبێت بخوێندرێتەوە. ئێمە هەموومان دەیان دەقمان لەبەرکرد بەبێ ئەوەی واتای ئەو دەقانە فێرکرابێتین، دەیان بیردۆزەیان کردینە مێشکەوە بەبێ ئەوەی هیچ پەیوەندییەک لەنێوان ئەو بیردۆزانە و ژیان بە مانا فراوانەکەیدا هەبووبێت، یا درووستکرابێت. بۆ نموونە وانەکانی مێژوو لە قۆناغی سەرەتایی، لە چاخەکانی بە ڕد و مرۆڤی نێەندرتاڵ دەستی پێدەکرد لە کاتێک ئەم زانیارییانە دەبێت درەنگتر فێری قوتابی بکرێن و پێویستە بخرێنە دوا قۆناغەکانی ئامادەیی. بە پێویست دە زانرێت لە گەشەکردنی مێشک و حەز و تواناکانی منداڵ ئاگاداربین و لەژێر ئەو ڕۆشناییانە کتێی پەروەردە دابرێژرێت. تا نووسەرانی پەرتووکی منداڵانیش ئاگاداری ئەم کەلێنانە نین، ئەوان تەنیا لە سۆز و خۆشەویستییانە ئەم کارە ئەنجام دەدەن. پەروەردە لەپاڵ خۆشەویستی پێویستی بە کاری زانستیشی هەیە.
با بێینەوە سەر پرسیارەکە، زۆر قوتابی هەیە قۆناغی ئامادەیی تەواو دەکات بەبێ ئەوەی هێشتا لە خاڵبەندیی و درووستکردنی پەرەگراف تێگەیشتبێت، بە بێ ئەوەی بە شێوەیەکی لۆژیک ڕستەکان پێکەوە گرێ بدات و خاڵ لە دوای ڕستەکان دابنێت. قوتابی تایبەتمەندیی دەق ناناسێ، جوداوازیی لەنێوان دەقێک کە کاری وەسفی هەبێت و دەقێکی دی زانیاری ڕووت بگوازێتەوە، نادۆزێتەوە.
ئەم گرفتانە تەنیا پەیوەندی بە مامۆستا وە نییە، بەڵکوو پەیوەندی بەو کەسانەشەوە هەیە کە دەقی پەرتووکەکان دەنووسن و ئامادەیان دەکەن، پەیوەندی بە سەرجەم ئەو زانستە نوێیانەوە هەیە کە لە بواری پەروەردەدا پەیدا دەبن. باڵەخانەی پەروەردە لە وڵاتی ئێمە دەبێت دەستکاری بناغە تەمەڵەکەی بکرێت. بەبێ دەستکارییەکی تەواو کۆمەڵگەی ئێمە مومکین نییە بتوانێت بکەوێتە سەرپێی خۆی. جگە لەوەی کە بەپێویست دەزانرێت زمانانی ئینگلیزی یا فەرەنسی لە پۆلی یەکەمی سەرەتاییەوە بوترێنەوە. لە ڕووی زانستییەوە، منداڵ ئەو هێزە شک دەبات کە سێ زمان یا زیاتر فێر بێت.
کەواتە نووسەری کورد بەرهەمی ئەم سیستەمە سەقەتەیە. جگە لە سەرجەم ئەو گۆڤار و ڕۆژنامانەی کە جاپ دەکرێن هەندەی لە باوەشی سیاسەت و حیزبەوە دێنە خوارێ هەندە بەرهەمی کەسانێک نین کە خەمی دەرکردنی گۆڤاریان هەبێت و شتێکی تایبەتیان هەبێت و بیانەوێت لە ڕێگای گۆڤارێکەوە بیگەیەننە خوێنەر. دامەزراوی سیاسی بە مانا فراوانەکەی گۆڤاری ئەدەبی دەردەکات! لە کۆتایی دا دەبێتە جۆرە ڕزق پەیاکردنێک.
ئێمە لەنێو گەرداوێکی تەواودا دەست بە خوێندن و نووسین دەکەین. کەواتە ئەگەر ڕۆشنبیرێکی کوردی ئیمڕۆ تەنیا هەر زمانی کوردی بزانێت لە توانای دا نابێت بەرهەمێکی تەندرووست بەرهەم بهێنێ، لە توانای دا نابێت جگە لە دەربڕینی هەندێک هەست و هەندێک دڵە ڕاوکێ بتوانێت بەرهەمێکی مەعریفی کۆک پەیدا بکات. چونکە بە ڕای من، ئەم ڕاستییە بۆ بەشێکی هەرە زۆری نووسەرانی عەرەبیش ڕاستە، بۆ کۆکردنەوەی زمانی ئەدەبی، بۆ خەمڵاندنی زمانێکی زانستی، ئیمڕۆ پێویستیمان بە زمانە زیندووەکانی جیهان هەیە تا لە ڕێگای ئەو زمانانەوە فێری خوێندنەوە و نووسین بین. چونکە بیرکردنەوە و لێکۆڵینەوەی زانستی بەو زمانانە دەکرێن. وەک چۆن زمانی عەرەبی لە سەدەی دەوە بۆ سەدەی سیانزە زمانی بیرکردنەوە و داهێنان بوو نەک تەنیا بۆ عەرەبان، بە ڵکو بۆ فارس و کورد و جوو و کریستیانیەکانی ڕۆژهەڵات. وەکوو زمانی لاتینی بۆ ئەوروپای سەدەکانی ناوەند بوو.
بەڵام ئیمرۆ پێوەرەکان تووشی گۆڕان هاتوون و دەبێت لەنێو ئەم گۆڕانکارییانە پێناسەی کولتوور و شارستانی و زمانمان بکەین. ئەمە بۆ کەموکووڕی زمان وەکوو پێکهاتەیەکی ماددی ناگەڕێتەوە، خەتا لە زمانەکان نییە، بەڵکوو لە چەمک و بۆچوونەکانن، لە پێناسە و زاراوەکانن، لە سەرجەم ئەو تێگەیشتنانەن لە هاوتریب لەگەڵ زماندا لە ڕەوت داین. گرفتێکی ئالۆزە و پێویستی بە لێکۆڵینەوەی زیاتر و قسەی زیاتر هەیە!
با گریمانی ئەوە بکەین کە قۆناغی ئیمڕۆمان (بۆ کوردستانی باشوور) بە قۆناغی ڕاپەڕین نێوزەد بکەین، ئەوە دەبێت لەشکرێک پێکبهێنین کاری تەرجەمەکردن بێت، هەر تەرجەمەیە وەک دەسپێک زمانی کوردی دە دۆزێتەوە و لەسەر پێی خۆی ڕایدەگرێت.
جاران زمانی عارەبی بۆ نووسەرانی کورد، بە تایبەت تا ناوەندی پەنجای سەدەی ڕابوردوو وەکوو باگراوند سە یر دەکرا. چونکە گەورە نووسەرانی کورد لە مزگەوت و حوجرەکاندا زمانیان پژاوە و دەبێت ئەو ڕاستییە تاڵەش بزانین کە مەعریفەی حوجرە پاشماوەی مەعریفەی چاخەکانی ناوەندە. زۆربەی هەرەزۆری ئەو زانیارییانە لە ساتەوە ختێکی مێژوویدا هاتنە بەرهەم، بەرەە می شارستانییەتێکی گرنگ بوو، بەڵام تووشی مەنگ بوون و لە قسەکەوتن هاتوون. هەر وەکوو بیریاری جەزائیری ئە ڕکوون دە ڵێت زمانی عە ڕەبی لە دوای سەدەی سیانزەوە تووشی لە گۆچوون هاتووە. بۆیە ئەو زانیارییانە مەگەر بەشێکی یەکجار کەمی نەبێت، ئەگینا وەکوو ئەرشیف دەبێت سەیر بکرێن.
خاڵێکی دیکە هەیە دەبێت بە جەختەوە ئاوڕی لێبدرێتەوە ئەویش: کاتێک بەتەواوی فێری خوێندنەوە نابین، واتە خوێندنەوە کانمان بە نیوەچڵی دەمێننەوە. ئەم نیوەچڵییە پەیوەند بە چەندایەتییەوە نییە، بە لکو پەیوەندی بە چلۆنایەتییەوە هەیە. مە ڕج نییە هەموو پەرتووکەکانی دونیات خوێندنێتەوە تا بەرهەمی چاک پێشکەش بکەیت، بەڵکوو چۆن ئەو پەرتووکانەت خوێندنیتەوە.
ئێمە شاعیر و نووسەری وامان هەیە زۆریان خوێندۆتەوە، بەڵام سەرجەم ئەو خوێندنەوانە فریای نەکەوتوون تا دەقێکی زۆر جوان بنووسێت. کەواتە مەسە ەی نووسین تەنیا پەیوەندی بە سەرجەم ئەو پەرتووکانەوە نییە کە خوێندوومانەتەوە، بەڵکوو پەیوەندی بەو گۆڕەپانەشەوە هەیە کە تیایدا ژیاوین.
کۆمەڵگەی کوردی تە قلیدییە. گۆڕانکاری لە مەنتالیتێ واتە لە عەقڵییەتدا زۆر سستە، پەیوەندیمان بە شارەوە نییە، کوردستان لەتەکەتووڵاتی گوندیی پێکهاتوون، گوندی گەورەگەورە درووست دەبن. سەرجەم پەیوەندییەکان لەسەر ئاستی خزمایەتی و خێڵایەتی و هاوشاری و حیزبایەتی بەرقەرار بوونە، چەمک و تێگەیشتنمان بۆ ژیانی شارستانی هێشتا نەخەمڵاوە. کولتوور ئیمڕۆ بە بەشێکی نەبڕاوە ی دونیای شار دەناسڕێتەوە. (هەرچەندە بۆچوونی شاری نوێش دەکرێت ڕەخنەی ئارستە بکرێت، بەڵام ئەم خوێندنە وە یە بابەتێکی دییە. هەروەکوو ئەدگار مۆران سۆسیۆلۆژیی فەرەنسا لەم ڕووەوە پەرتووکێکی نوێی نووسییە وە و باس لە دامەزراندنەوەیەکی دیکە لە مەڕ پەیوەندییەکانی نێوان شار و گوند دەکات.)
لە لایەکی دیش، لە کۆمەڵگەی کوردیدا، تاک عاجباتییە کە دەبێت گوند بە دەربکرێت تا گرووپ و کۆمەڵ بە کەمالی پشوو پاڵبداتەوە. درووست نەبوونی چەمکی تاک و پاراستنی تاک لەلایەن کۆمەڵگەوە، لەلایەن یاساوە، یەکێکە لە هۆکارە بنەڕەتییەکانە کە بەرهەمی ئەدەبی و بەرهەمی زانستی و بەرهەمەکانی دی بەتەواوی پەکخستووە.
لە کۆتایی دا، ئێمە پێداچوونە وەیەکی سەرتاپەگەریی و هەمەلایەنیمان گەرەکە تا هەنگاوی درووست بۆ گۆمەڵگایەکی تەندرووست بهاوێژین کەتیایدا خوێندنەوە و نووسین ببنەوە بە دوو چالاکی تەندرووستی زیهنیمان.

ئەم تەوەرە لە ڕۆژنامەی چاودێردا بڵاوکراوەتەوە
بە ناونیشانی: ئەحمەدی مەلا لە تەوەری نووسین و خوێندنەوەدا..
[1]