ئەڤ گوندە دکەڤیتە پارێزگەها دهوکێ ل ئالیێ باکورێ روژ هەلات ل سەر سنورێ کوردستانا باکور هەڤ توخویبە دگەل هەردوو گوندێن (برویێ – وسێڤى)..
گوندێ (ئەرتیس) ئێکە ژ گوندێن سەرجاڤێن هوزا (دوسکیا) کوناڤبانگەکێ کَەڤنار وخوەدى رەسەنایەتى و دەولەمەندە ب چاندا مللى و تەرش و کەوالەکێ هەرى زوور وسیما و روخوەش وناندەر وب بەزم وشادى وئازایەتى یە وماندى نەناسن..کەیس ماقویل و پاکو سپەهى ودەرڤالانە ژ هەر مێڤان وخانەدانەکێ رە.
(ئەرتیس) ب واتایا (ئەردێ ب تویسى) دهێ ناسکرن، کوناڤێ گیایەکى یە و ئاخا گوندى ب ڤێ ئاخێ خەملاندنە.
هەروەها ژى بوجونەکا دن هەیە کو ژ ناڤێ (ئە رجیش) هاتنە..واتە(سەرباز) هەروەها دئالیێ (دیروکى وکەڤناریا) خوە دە بێ سنورە، و دیروکا وێ ڤەدگەرە سەر چاخێ (ئاسوریا)ن وهین پێتر،
روبەرکێ فرە و بەرین ب خوڤە دگرە ئالەکێ وێ چولە وئالیێ دن دارستانەکى تار ى یە.
• سنورێن گوندى:
دئالیێ روژهەلاتێ دە ژدەراڤێ(رندێلا) بەرف باکور د(هەفشێکێ بوسى) را دبورە بەرف(تلێ دودێ)و بەرف (گرویا بەرزە کولا وبەرمێشکێ) هەیانى(لاتا بەرمێشکێ) دبە هەڤسنور دگەل گوندێ (بیرێ)
• ژلاتا (بەرمێشکێ) بەرف باکور دچە وتا دگەهە(بەرێ بسیس) وەها دبە هەڤسنور دگەل گوندێ (شێخ مەما)
• ژئالیێ باکور ژ (بەرێ بسیس)بەرف روژئاڤا دچە دکیریێ(ماکوکەى) را دەرباسى بو سرتا (شکێرى) و(گرێ ب دار) و (کێریێ کێفتێ) و سەرێ(سویلکێ ب رێڤاس) وەها دچە (هویرکى) وکودبە سەرێ چیایێ (حسارێ) بەرف (دارکا بیریا) دچە وەها دبە هەڤسنور دگەل گوندێ (برویێ).
• ل ئالیێ روژ ئاڤا ژ سەرێ (دارکا بێریا) بەرف باشور (دملێ دەهولێ)را دبورە(کێریێ سیڤێ) و تا دگەهە(قوپێ کادینکا) بەرف باشور تاسەرێ (درینێ) و وەها بەرف باشورێ روژهەلات دکێریێ درینێ را دەرباس دبە بو سەرێ (بەرێ مێرا) وسەرێ (چیل وچەمى)و سەرێ هرچکا هەیانێ قوپێ (مشایخێ هرچکا) بەرف باکور بو سەرێ کانى زەرکێ هەیانى قوپێ کانى زەرکێ ودبورە بو هنداڤى زوما کیریێ (کانى زەرکێ)..وەها دبە هەڤسنور دگەل گوندێ (تتم)
• ل ئالیێ باشور ژقوپێ کانى زەرکێ بەرف روژهەلات د زوما کانى زەرکێ را دبورە بو باسکێ دناڤبەرا (رندێلا وئیسف هەرین) وکورێت (کولیلکێت زەر) هەیانێ دەراڤێ رندێلا دبە هەڤسنور دگەل گوندێ (چێ).
• ئەرتیس وکانى..
1- کانیا گوندى.. ژێدەرێ ئاڤاوى ژ هەردوو کانیێن (بێرا شێرا- وکانیا پالا) یە.هەردوو دسولین کرى نە هەیانێ سەرێ گوندى ل ئالیێ روژ ئاڤا..دهاتە ب کارئانین ژبوى (ڤەخوارنا مروڤان و سەوالان و وەهاژى ژبوى کارێن روژانە ئێن دنافمالێ) ب قاسى 2)دونەمێن ئەردى ل بەرشێن دبن و ژبوى چاندنێ دهات بکار ئانین و وەها ژى هن گوێز وتوى ل بەر لیڤا جوکێ شێن دبن.
2- کانیا پەزى..دکەڤە روژئاڤا کانیا کوندى دئالیێ نزارى دە،هاتیە بەرهەڤکرن ژ برکەکێ کو ب بەرا دروست کرنە و ژمارەکا بوتا ل بەر دروست کرنە، ئاڤا وێ ژبوى تەر وکەوالان دهات ب کارئانین،ب قاسى(...2-...3) سەرێن پەزى و(200-300) گارەش و دەوار دهاتن ئاڤدان ب ڤێ کانیێ ئانکو یا تایبەت بوو ب ئاژەلان ڤە.
3- کانیا هیزلى..دکەڤە روژ ئاڤا کانیا بەزى جیوارەکى زوزانیى یە، وگوندیا مفا ژێ دیتنە دەما هاڤینا دجونە زومێ وناڤبانگێ وێ ل دەڤەرێ هەیە ژ بەرکو پر سارە.
4- کانیا دەشتا مالا..دکەڤە باکورێ کانیا هیزلى ب قاسى (9) دونەمێن ئەردى ل بەردهێنە ئاڤدان کو هەمى جورێن فیقیێ هاڤینێ لێ دهێ جاندن مینا باجان وخیارو پیڤاز و رتاخ وباجان رەشکو....هتد)ل گور گوتنا وهن ئاسو و شینوارێن کەڤن وەها دان ئەمرێن ڤى گوندى دبێژن ئەرمەنا ئەڤ ئاڤە قیر کرنە، وشینوارێ ئاشەکێ کەڤن ل بنێ زەڤیێن دەشتا مالا خویانە کو دکەڤە پشتا بەرێ گر.
5- کانیا هرچکا..دکەڤە باشورێ گوندى دهات بکارئانین ژبوى ئاڤدانا تەرش وکەوالى،هن جار ئەڤ کانیە دانەڤ جێ یا ژبوى ئاڤدانا بەزێ خو.
6- کانیا کانى زرکێ..دکەڤە باشورێ کانیا هرچکا گوندیا ژ بەر دوریا وێ چ مفا ژێ نەوەرگرتنە،دیسان دانەف گونێ جێ ژبوى ئاڤدانا کەوالێن خوە.
7- کانیا تاتە رەشا..دکەڤە باکورێ گوندى، ل ناڤەندا جیایێ حسارێ،ئاڤەکێ پر خوەش و ب رەوشە و تامەکى پر خوەش ژێ دوەشێ لێ هنەکى کێمە، هن جار ژبوى سەوالا وپالا دهات بکارئانین.
8- کانى کیسەلکێ..دکەڤە باکورێ روژ ئاڤا گوندى وئاڤاوێ هنەکێ کێم بو لێ ژبوى بکارئانینا چایێ پر خوەش بوو و ل ڤێ داویا سالێن هەشتیان سولین کرنە تاخەکێ گوندى کو ژێرە دگو(ملێ)..لێ وارگەهێ پەرندانە مینا کەو کرکاک قەل...هتد.
9- کانیا جیل وجەما..دکەڤە روژ ئاڤا کانیا هرچکا ئاڤاوێ پر کێمە ول پەسارەکێ رژد دەردکەفت ودور بو ژمفا دیتنا گوندى،لێ وارگەهێ کەوان تێ زانین.
جە وارێن ناڤدار:-
دێرائەرتیس(تربەسیسکێ)..دێرەکى کەڤنار ول سەرگرەکێ هاتیە دروست کرن و ل گور شینوارێن وێ ب قاسى (500)مەتران هاتیە ئاڤاکرن و دکەڤە ئالیێ روژهەلاتا گوندێ نوى.
گورستانا(ناڤ رەزکا)
گورستانا(ملێ زیارەتا).
گورستانا(تربە سیسکێ).
گورستانا(گەویا کەنیشکێ).
گورستانا(بن تەنگەدەرێ).
دولا رەزا..نهالەکى پرى رەز بویە و مێو وتریەکێ هەژى لێ هەبویە هن جار ویشێ تریێ وى گەهایە (1.5)کم،وناڤدارترین جورێن ترى (زەرک،رەش مێو،سەودالى،سلێمانى...هتد)لێ هەنە.
دولا هرچکا..دکەڤە باشورێ گوندى ودبە جەند دولەکێن بجوک وکانیا هرچکا دکەڤە ناڤەنداوى،پرى رەسە وهەلسە وکیڤارک وکەنگرە.
دولا کانى زەرکێ..دکەڤە باشورێ دولا رەزا پرە ژ رەسێ وکیڤارکا.
دولا ئیسڤ هەرین..دکەڤە روژهەلاتا کانى زەرکێ کو هەردوو دبنە ئێک دولا درێژ روبەرکێ زەڤێن بەرفرەە لێ هەنە و هن جار گوندیان کولک لێ چێکرنە وبەز مەزێ خوە ل ور خودانکرنە.
دوولا خارکینێ..دکەڤە روژهەلاتا گوندى ل کێلەکا گوندێ بیرێ، دارستانەکا ب چرە و تارى یە، وهن جار زڤستانا گوندیا خانى وکول لێ چێکرنە ژبوى خودانکرنا بەزێ خوە ل وەرزێ زڤستانێ.
دولا بیرا سوتى..دکەڤە روژئاڤا خارکینێ وژمارەکا زەڤان لێ هەنە و هن رەز و کاڤل لێ هەنە،ل ڤر ژى زڤستانا بەز لێ خوە دى دکرن.
دولا نێکویر..دکوڤە روژ ئاڤا بیرا سوتى و ژمارەکا زەڤیان لێ هەنە و سەرێ وێ پرە ژ رەسێ و کیڤارکا.
سەرێ دولا نێکویر.. دبێژنێ تەنگا سیارێ ودبەردا دئالیێ گوندى دا دبێژنێ سەرکیشکا ئەڤەژى پرن ژ رەسێ.
دولا بەرێ زین.. کێڤرەکێ پر مەزنە ومینا (زینى) خویایە.. ژمارەکا پر ژزەڤێن گوندیان لێ هەنە و دکەڤە باکورێ گوندى،بەرڤ باکور دجە هەیانێ چیایێ حسارێ.مفا بەخشە..
چیایێ حسارێ..جیایەکێ بلندە و هیسانە مفا دارە.. وپرە ژ گولو گولزار وگیایێن مینا (کیابەند،جاتر،هنگەدان،رێڤاس،خەلەندور،تویسى،کەرکول،تولکا کەلێ،لویش،سترک..هتد)
هیلا سەرى..بێک دهێت ژ سویلکێ ب رێڤاس-هویرکى-دارکابیری یا..
هێلا ناڤەندێ..کویرکێ تاتەرەشا،کویرکێ سەعید،کویرکێ نەعمان،ملێ دهولێ.
هێلا ژێر..بەرێ زین،زبارێ،دولکێن تەرازنا،زەڤیلکێ.
• دولا هیزلى..دگەڤە روژئاڤاگوندى وزوزان کویستانا گوندى یە،ونهالەکى پر بەرفرەهە و ل ملێ باکور(کانیا کَرى) کانیەکى پر رند وسپەهى لێ دەردکەڤە وئاڤەکا سپى یە وب قاسى جو وا ئاشەکێ یە لێ ژیێ وى پر کورتە وزوو هشک دبە..ل ملێ باشورکانیا هیزلى یە و ژ بوى خارن وڤەخوارنێ دهات بکارئانین،ئاڤەکى شرین و تەزى ژێ دەردکەڤە وجهێ چڤیانا خورت وقیزێن گوندى یە.
• دولا بەرێ مێرا.. بەرەکى مینا سەیوانانە و نهانى یە..دکەڤە باشورێ هیزلى بەشێ باکورێ ڤێ دولێ دبێژنێ درینى دولەکى پر بەرفرەهە و رندو بەدەوە ل بهارا وپرى رەسە وکَیڤارکن.وکەڤێن بەفرێ هەیانێ هاڤینێ لێ دمینە ودیمەنەکێ فانتازیک دبەخشە.
• سروشتێ گوندى:-
سروشتێ ئەرتیس گوندى دابەش دکەت ل سەر دوو تەوەرا.. ل ئالیێ روژهەلات تانێزیکى گوندى دبە سروشتەکێ دارستانى یە،دارستانەکا پێکهاتیە ژهەمى جورێن داروبارى وەکى(داربەرى ومازى ودیندار وکەڤوت وکنێر کەزان وبێمک وکێز وگوهێشک وکرسک وگرک وهەڤرست وتەڤرى و سماق وباهیڤ وحاج باهیڤ و هژیرودیکانەوگشت تەراشو دار وبارە) ل ئالیێ روژئاڤاهەیانێ سنورى سروشتەکێ زوزانیە و هەرجى گل وگیایێ ل کویستانەکێ هەبە ل ڤر هەیە مینا(رەسە و کەرکول وگەڤرە با وچەڤر وکاریاکەلێ وسیرک وکەنگر وسترک وخەلەندور وریڤاس وکیڤارک وهنگەدان وتیسى وگیابەند وکەرى وهن جورێن دن) لێ ئاژ تەڤێ پتر (تیسى وکەنگر)ان بناڤبانگە،سیمایێ گوندى پرە ژدیمەنێن رەنگین وگول وکولیلک وتەڤ جورێن تەیر وتەوالان وگەش وبایەکێ فێنک وکەڤى وکانى ودول ونهالێن هەمە جور هەروسا وارگەها کەوانە وپرە ژئاوازێن بەرندا.
وەرزێن سالێ :-
زڤستان..زڤستانەکا دژوار وب بەفرو باکوزیرک وبارانە..وهن جار(2-3)مەترێن بەفرێ لێ دبارە..ورێوتى تەڤ ئاسلێ دبن ودبە دەریایەکا سپى ژ بەفرێ گوندى دڤێ وەرزى دە بێ کار دمینن و تەنێ کارو کریارا وانا شەڤبێرک ویارى وچیروک وسترا ن وبەزم وشادى نەنوەهاژى خودانکرنا تەرش وسەوالان،و هن جار زبارە وجڤات وجڤین جێدبن ژبوى خرڤە کرنا ئالفێ ئاژەلان وژ سەرێ دول ونهالان (رەسێ جولى وگیاى)ب (گارتان) ژ ئاژەلان رە ددهیننە ناڤ گوندى..وزبارێن گوندیان پر بالکێشن ژبەرکو یارى وپێشبرکى وپەهلەڤانەتى تێرە خویا دکە،و قێز وخورت ژى بێشوازیا پالان دکەن ب خوارن وڤەخوارنێن گەرم وژێهاتى.ب تەڤ کاران قیز وخورت ب هەڤرا کاردکەن و مینا هەڤن دهێز وبزاڤێ دە وهن جار بەفر ل سەربانا ب (بەفریکا)ن ڤالادکەن وگولومژکانێ ل سەربانان دکەن.
بهارێ..سروشتەک رەنگینە..ودەریایەک شینە..قیز وخورت تەڤ بەنگینە..ب جڤات وجڤینە..وپانجارجینە..ئاڤ وهەوا هنگڤینە..ب گولزاراپر زەنگینە..جیاوزنار پر کویڤى نە..ب دارو داربەرینە..هەردەرشینە..خەم رەڤینە..دیروک و وار پردێرینە..کەزەبادلان دشەوتینە..دیمەنەکێ پر ئەڤینە..هەردەر کانى وئاڤێن سپى نە..و هەلس وبەفروکەڤى نە..پرى فیقى وتریێ ورەزڤانى نە..وب گول وگولزار ونەسرین..پر ئاواز و شڤان وبێرینە..خورت وگونج پر سپەهى نە.
هاڤین..هاڤیناوێ پر هوینە وئاڤ وسەقایەکێ ل بارە و گوندى بەرف زوما(هیزلى) دجن وکەپرێن دارو جولى جێدکەن ودمانەڤە هەیانێ چریا ئێکێ دڤى وەرزى دا گوندى ب ددەواران کاروانى دکرن و مژویل دبون بو جەماندنا قویتێ زڤستانێ و ل سەر بارو دوخێ ئابورى هن چارکاروان دکرن بو(وانێ، ئورمیێ،سنورێن سوریێ،مویسلێ)دیسان دڤى وەرزى دا گوندیان (گەنم وجەە ونیسک ونوک وماش د دورین وگێرە دکرن ب دەواران.
پایز.. پایزاوێ نورمالە وگوندى مژویلى کارو بارێ زڤستانێ دبون مینا(برینا چولى،وگوینیا،وکیڤارا،ومزەیتێن ترى،وکەزاندچنین،گویز دوەشاندن،دارێن سوتنێ خرڤەدکرن،ومال دئانین گوندى).
پێکهاتا جڤاکى ل گوندى:_
ل گور داخویانیێن دان عەمرێن گوندى کو ژباب کالکێن خوە بهیستنە وەها ژمەر گوتنە..گوندێ کەڤن ل بنارا چیایێ (حسارێ) بویە ل نێزیک (کانیا دەشتامالا) کونها ب (ئەرتیسکاخراب) ناڤدارە وژمارەکا شینوار وکاڤلە خانیان خویانە..ڤى گوندى سێ مالباتێن مەزن لێ هەبون..لێ دەمەکێ (دوو) مالباتان ژور بارکرنە بو دەردورێن دهوکێ وبنارا چیایێ مەتیناکونها ل ڤان گوندان رودنن (کوڤلێ،هەمزا،غلبیش،ملهمبانێ،زێوکا محەمەد مستەفاى، ئەردا،ملهمبانێ، باب گویا، کەلا شخو، وەرمێلێ، ئەرزێ، بانکێ، بابیرێ،...هتد) کو ب دوسکى ژێرى ب ناڤبانگن،وەهاژى مالا کو مانە لڤر چونە گوندێ نوکە (کو ئەرتیسا نوى ژێرە دبێن..دگەل بورینادەمى ڤێ مالێ پر وەرارکرنە وهەردوومالێن دن کو کوجبەرببون وەها ئێک جار وەرارەکى مەزن کرنە ونها ب قاسى هوزەکێ نە وپترژ (22)گونان پێک دهینن وبەلاڤە بونە ل سەرهن هوزێن دن مینا بەرواریا ورێکانیاوهەیانێ تەلەعفرو بنیا چێلو وگەڤەرێ بەلاڤە بونە،ئەرتیسا نها دبە (8)بنەمال ودان عەمرێن مە دکەنە (3) ئوجاخ سەرەرایێ وێ یەکێ کو هندک نەگەهاندنە هەڤ وەها ددن خویان..
1-مالا محێ (شێخى)..(23)سەرە خێزان و(131)کەسن.
2- مالا قاسێ. (16) سەرەخێزان (85)کەسن.
ئەڤ هەردوو بنەمالە ژێرە دبێژن(ئویجاخا شێخێ).
سەرجەمێ ڤێ سەرەخێزانێ(39) وژ(216) کەسن پێک دهێ.
دارا بنەمالا(شێخێ)
3- مالا قتاس.(22)سەرە خێزان (115)کەسن.
4- مالا کەکێ.(16)سەرە خێزان (31)کەسن.
5- مالا شەلال.(17)سەرە خێزان(94)کەسن.
ژڤان سێ بنە مالان رە دبێژن (ئویجاخا مرتوى).
سەرجەمێ ڤێمالباتێ (45) وپێکهاتنە ژ(2409کەسان.
6- مالا عبدالرحمان (بەفریکى).(31)سەرەخێزان (179)کەسن.
7-مالا هەدرەش.(15) سەرە خێزان (97)کەسن.
8- مالا هەسن.(21)سەرەخێزان (97)کەسن.
ئەڤ سێ بنە مالە ژێرە دبێژن (ئەیجاخا عەبێ).
سەرجەمێ خێزانێن ڤێ مالباتێ (3739) کەسن.
هەروەها سەرجەمێ تەڤایا سەرە خێزانێن گوندى(151)ن وژ(829)کەسان بێکهاتینە.