Ես վաղուց էի ուզում իմանալ, թե ովքեր են քրդերը, ինչ ծագում ունեն, որտեղից են գալիս: Գուցե շատերը գիտեն ու իրենց համար նորություն չէ, բայց ինձ վաղուց էր հետաքրքիր: Գիտեի, որ նրանք ու եզդիները նույն ժողովուրդն են, պարզապես նրանց բաժանողը հավատքն է, ինչպես վրացիներին ու աջարներին: Բայց միշտ եզդիները հերքում են, որ ազգակից են քրդերին: Երբ ծառայում էի բանակում, շատ էի վիճում մեր վաշտի եզդիների հետ ու այդպես էլ իրար չէինք կարողանում համոզել: Ու չէի հասկանում, թե ինչու են իրենք այդպես եռանդուն կերպով ժխտում քրդերի հետ նույն ժողովուրդ լինելը:
Ինձ այսօր հնարավորություն ընձեռվեց գտնել երկար ժամանակ հետաքրքրող հարցերիս պատասխանը: Պատրաստվում եմ նյութ նկարահանել ապրիլի 24-ի մասին: Քանի որ անցած տարի այդ օրը պատրաստել էի պատմական ակնարկ` պատմելով ցեղասպանության դրդապատճառների, այն կազմակերպողների ու իրագործողների, արեւմուտքի ունեցած դերի մասին, այս տարի որոշեցի խոսել հայ - թուրքական հարաբերությունների մերօրյա զարգացումների մասին: Հրավիրեցի պատմաբան Արտակ Հովհաննիսյանին, ով դասավանդում է Գյումրիի Մանկավարժական ինստիտուտում (եղել է նաեւ իմ դասախոսը):
Զրույցի ընթացքում խոսվեց նաեւ քրդական հարցի մասին: Ու այստեղ անդրադարձանք նաեւ եզդիներին:
Նրանք իրոք նույն քրդերն են: Ուղղակի քրդերն ընդունել են իսլամ, իսկ եզդիները հավատարիմ են մնացել իրենց հեթանոսական կրոնին: "Եզդի" բառը գալիս է հին արեւելքի մի շարք երկրներում պաշտված "Իսիս" աստվածուհու անունից, որը որոշ լեզուներով հնչում է "Իզիդա": Եզիդիականությունը նույն մազդեզական կրոնի աղավաղված ձեւն է:
Ինձ հետաքրքրող մյուս հարցն այն էր, թե ովքեր են քրդերը: Նրանք իրանական ժողովուրդ են, հին մեդացիների` մարերի ժառանգները: Իսկ քանի որ հայերը իրանական ժողովուրդների հետ եղել են մշտական կապի մեջ, ունենք սովորույթների, կենցաղի որոշ նմանություններ:
Իրանական այս ժողովուրդը ի տարբերություն թուրքերի քոչվորներ չեն: Նրանք բնակեցրել են Մեծ Հայքից հարավ ընկած իրանական հողերը, հետագայում տարածվել են Հայոց հողերի վրա:
Նույնիսկ որոշ քուրդ առաջնորդներ, ես հիշում եմ, պնդում էին, իբր հայկական Կորդուք նահանգի անունը գալիս է իրենց անվանումից, եւ ըստ էության իբր իրենք այս "երկրի" բնիկներն են:
Ես չգիտեմ, թե հայկական կողմը սրան ինչ պատասխան է տվել, բայց կարծում եմ լռել չի կարելի:
Միջնադարում քուրդ ժողովուրդի հիմնական մասն ընդունել է իսլամ: Առավել փոքր մասն են հավատարիմ մնացել իրենց հին հեթանոսական կրոնին: Պատմաբանները սա կապում են բյուզանդական եկեղեցու սխալ քաղաքականության հետ: Այդ շրջանում քրիստոնեությունը տարածված էր իրանական ժողովուրդների մեջ, ինչպես նաեւ արաբների շրջանում` Եգիպտոսում, Սիրիայում եւ այլուր:
Նրանց մեծ մասը սկսել էին հետեւել Նեստորի ուսմունքին, որը բյուզանդացվոց եկեղեցին հռչակեց աղանդավորական: Դա պատմաբանների գնահատմամբ մեծ սխալ էր, քանի որ որոշ ժամանակ անց այդ ժողովուրդներն իսլամ ընդունեցին:
Ավելի ուշ շրջանում Օսմանյան Թուրքիայի կառավարությունը խելամիտ ձեւով օգտագործեց քրդական ուժերը: Հայերը, նաեւ հրեաներն ու հույներն այս պետության մեջ բավականին հաջողությունների էին հասել իշխանության, տնտեսական, մշակութային բնագավառներում: Դրա մեջ վտանգ էր տեսնում թուրքական կառավարությունը: Իսկ ամենամեծ խոչընդոտը հայերն էին, քանի որ խանգարում էին պանթյուրքիզմի ու պանիսլամիզմի վաղեմի երազանքն իրականացնել:
Սուլթան Աբդուլ Համիդի հրամանով ստեղծվեցին "համիդիե" կոչվող
հեծյալ զորամասերը, որոնք հիմնականում բաղկացած էին քրդերից: Նրանց խնդիրն էր կոտորել հայերին` առանց սեռի ու տարիքի խտրականության, ինչը նրանք կատարում էին մեծ եռանդով:
Իհարկե, եղել են նաեւ քրդեր, ովքեր գնահատելով հայերի հետ ունեցած վաղեմի բարեկամությունը, զգուշացրել են նրանց կառավարության ծրագրի մասին եւ հորդորել հեռանալ:
Այսօր Թուրքիայի Արեւելյան Անատոլիա երկրամասում, որ Արեւմտյան Հայաստանն է, մոտ 15 միլիոն քուրդ է ապրում: Սա թուրքական խորամանկ դիվանագիտության արդյունք է. եթե Թուրքիան երբեւէ ստիպված լինի Հայաստանին վերադարձնել պատմական հողերը, դրանց հետ "կնվիրաբերի" նաեւ քրդերին եւ հայերն իրենց սեփական հողի վրա կդառնան ազգային փոքրամասնություն:


Այսպիսով, եզդիները ժխտելով իրենց ազգակցական կապերը քրդերի հետ, ունեն քաղաքական նպատակներ: Նրանց մի զգալի մասը բնակվում է Հայաստանում եւ չեն ուզում ընդունել, որ 20-րդ դարասկզբին հայերին այնքան պատուհասած ժողովրդի մի մասն են կազմում:
Իմ պատմաբան հյուրը հայտնեց, որ ցանկացած եզդու հետ զրուցելիս, եթե վերջինս քեզ վստահի ու սկսի անկեղծանալ, կհայտարարի, որ իրականում եզդի ժողովուրդ չկա, նրանք նույն քրդերն են: