شیمیایی وارانوو ھەڵەبجەی و وەرپەرسی وەڵاتە زلھێزە جەھانیەکا
بەشۍ: یەکەمە
بەبۍ گومانە کۊمەڵکوشی ھەڵەبجەی گەورەتەرین و بۍ بەزەیانەتەرین کۊمەڵکوشی بە چەکی شیمیایی بۍ جە ئاستوو دنیاینە دماو شەڕی دووھەمی جەھانی. جە گەرماگەروو ئا شەڕینە جە ئۆردووگا خۆفناکەکاو ڕژیموو نازیەکاو ئاڵمانی بە تایبەت جە ئۆردووگا مەرگبارەکاو ئاوشویتسی (Auschwitz) ھەر جارێۆ بە ھەزاران ژنی و زاڕوێ و پیرێ و جوانێ بە گازێ کوشەندێ جۊراجۊرێ جە ماوێوە فرە کورتەنە خنیکیەنێ و سوچیەنێ. شێوەو ئی کارەساتە تارېخو (16-3-1988ز) جە گەرماگەرموو شەڕوو ئێراق و ئێرانی ئی جارە جە ھەڵەبجەنە دوبارە بیوە و دیسان گازە کوشەندەکاو ئاڵمانی بە دەسو ڕژیموو بەعسی فاشیستی بە یەکجار و جە ماوێو فرە کورتەنە (5000) ژنی و زاڕۆڵێ و پیرو جوانێ ھەڵەبجەیشا خنیکنای و کوشتێ.
فرە کەسێ پسپۆڕێ و شارەزای ویەروو دادوەری ئی کۊمەڵکوشیە بە ژێنۆساید منیارە. ھەر پاجورە کە کۊمەڵکوشی جوولەکەکا بە دەسو ئاڵمانی نازی بەپاو پیمانەو نەتەوە یۆگېرتەکا بە ژێنۆساید ئەشناسیا، بەپاو ئا پیمانەیە کارەساتوو ھەڵەبجەیچ مشۊ بە ژێنۆساید بشناسیۆ، چوونکە یۆشیێ فرێ چی دوە کارەساتەنە گنا وەرەچەم. ژێنۆساید گەورەتەرین و دڕندانەتەرین تاوانەنە کە وەراوەروو کۊمەڵگاو مرۊڤایەتینە کریاێنە و کریۆ. (من جە دەرفەتێوتەرەنە بە تێرووتەسەڵی چی بارەوە بابەتێو وزوو وەروو دەسو شمەی وانەری ئازیزی) .
1- ھەڵپەرستی و چەمپۊشی ڕېکوزیاو نەتەوە یۆگېرتەکا (UN) :
کارەساتوو ھەڵەبجەی وەرەچەماو کۊمەڵگاو مرۊڤایەتی و زلھێزە جەھانیەکانە قۆمیا و بۍ گومان بە بۍ ھامکاری ئا زلھێزا، بە تایبەت ئاڵمان و ئەمریکا و شۆرەوی (سوڤیەت) و جارانی، پا ئاسانیە نەلێ وەرەو. ڕژیمە فاشیستەکەو سەدامی ملھوڕی وەڵتەر چەکی شیمیایش ھەم جە کوردستانەنە و ھەم جە شەڕوو ئێراق و ئێرانینە بەکارئاردەبێ. ئینەیچە پەی ڕېکوزیاو نەتەوەیۆگېرتەکا (UN) ) ی ئاشکرا بێ. (UN) چېروو گوشاروو ۋېروڕای گردی جەھانینە دمامتەر جە گەڵاڵەنامەکاو (612) و (620) و شەڕوو کەنداوینە بەکارئاردەی ئی چەکیشە سەرکۆنە کەرد، بەڵام نامۍ ئێراقیش پیسەو بەکارئاوەروو ئی چەکیە نەبەردە. چانەیە شورەیتەر عانیە کە سەدام جە ساڵەو (1987ز) ی بە ئاشکراو جە چن مەحاڵێ کوردستانینە چەکی شیمیاییش بەکار ئارد، (UN) ) ھیچ دژکردەوێوەش نەرمانا و ئینەیچە ھاندەرېو بۍ پەی سەدامی تاکو بە بۍ گرفت بەردەوامبۊ سەرو بەکارئاردەی ئی چەکیە جە کوردستانەنە. دماو شیمیایوارانوو ھەڵەبجەی و شاڵاوەکاو ئەنفالیچ نە ڕېکوزیاو نەتەوە یۆگېرتەکا (UN) ) و نە زلھێزەکا بە ئاشکرا ئا جەنایەتەشا سەرکۆنە نەکرد و ئەر چێلاوچەولایچەو بە ناڕەسمی باسێوەش سەرەو کریابۆ، ھیچ گیروگرفتێوەش پەی سەدامی نەنیانەو. ئی کردەوە نامرۊڤیانە جە گلێرەوبېیەی کۊمیسیۆنوو مافوو مرۊڤی سەر بە (UN) ) ی جە ئەوەڵوەھاروو ساڵەو (1989ز) ی ئاشکراتەر بی و یاوا چڵەپۆپەو شوورەیی وېش. باسی سەرەکی ئی گلێرەوبېیەیە پاشێلکاری مافوو مرۊڤی و بەکارئاردەی چەکی شیمیایی جە ئێراقەنە بێ. چا گلێرەوبېیەینە وەڵاتە عەرەبیەکا و وەڵاتە سوسیالیستەکاو ئا سەردەمیە و وەڵاتە وەرنیشتەیەکا بە فرەیی دەنگی ئا باسەشا بێئاکام کەرد و تەنانەت ناستشا کە گەڵالەنامەو سەرکۆنەکەردەی ڕژیمە تاوانبارەکەو سەدامی پەسەنڎکریۆ. ھەر چی پێوەنڎەینە جە گلێرەوبېیەی ڕیکوزیاو (Genfer Protokoll) ی کە جە مانگەو مارسوو ئا ساڵیە (1989ز) جە پاریسەنە لواڕاوە، بە ھیچ شێوازێو نامۍ بەکارئاردەی چەکی شیمیای جە ئێراقەنە نەبریا. (ڕیکوزیاو Genfer Protokoll ڕېکوزیایەو گەردوونین پەی چەمداریکەردەی و قەڎەغەکەردەی گردجۊرە چەکی شیمیای و بیۆلۆژی. ئی ڕېکوزیا جە ساڵەو (1925ز) نە، جە شاروو ژنێو سویسینە مەرزیانەرە) .
2- دەوروو زلھێزەکا پەی بەرھەمئاردەی چەکی شیمیایی ئێراقی:
ئاڵمان، ئەمریکا، بەریتانیا، ھولەند، فەرانسە، شۆرەوی جارانی و.... دەورێو سەرەکیشا بېیەن جە یاردیدای ئێراقی پەی بەرھەمئاردەی چەکی شیمیایی، چ بە کەرەسەی خام و چ بە یاونای زانایی تێکنیکی بە ڕژیموو بەعسی. ڕېکوزیاو (Medico International) ی جە گۆڤاروو (Kurdistan Aktuell) ی ساڵەو (1998ز) ی نامۍ (56) ھەرمانگای بەرھەمئاوەرێ (شەریکێ) ش وەڵا کەردېوە کە بە ساڵان و بە چڕووپڕی یاردیدەرێ ڕژیموو سەدامی بېیەنێ پەی بەھەمئاردەی چەکی شیمیایی.
وەختوو وېش ساڵەو (2002ز) ڕژیموو بەعسی کە ئەرکدار کریابێ بە ھەمکاری (UN) ) ی پەی ئاشکرا کەردەی چەکە کوشەندەکاش، جە ڕاپۆرتێوەنە پەی ئەنجومەنوو ئاسایېشی نامۍ زیاتەر جە (80) ھەرمانگای بەرھەمئاوەرێ، کۊمەڵێو تاقیگەی پەیجۊریکەرۍ دەوڵەتیێ و کەرتوو تایبەتی و چنھا کەسایەتیێ ئاڵمانیەش ئاشکرا کەردێ، کە ھەر جە ساڵەو (1975ز) یەو بەردەوام کەرەسێ پەیوازێ تەکنیکیێ و کەرەسەی خام و زانایی تێکنیکشا دان بە ڕژیمو ئێراقی پەی بەرھەمئاردەی چەکی کۊمەڵکوشی شێمیایی و بیۆلۆژی و ئەتۆمی. چا ڕاپۆرتەنە ئاشکرا کریا بۍ کە کیاستەی ئا گردو کەرەسە جۊراوجۊرا بە هاگاڎاری وەرپەرسێ پایەبەرزێ دەوڵەتوو ئاڵمانی، بە تایبەت وەزارەتوو کاروبارو بەری بېیەن و کیانیان و بە یاگێچ یاوان.
گردو ئا ھەرمانگە بەرھەمئاوەرە (شەریکە) ئاڵمانیا وکەسایەتیەکا دیارێنێ و پەی گردی ئەشناسیاێنێ. بەپاو ئا زانیاریە باوەڕ پەنەکریایا کە چاپەمەنیە ئاڵمانیەکا وەڵاشا کەردەو، نزیکەو (70%) و ئا گازە ژاراوی و کوشەنداو ئێراقیە بە یارمەتی ھەرمانگە ئاڵمانیەکا بەرھەم ئامێنێ. (Süddeutsche Zeitung 26.11.1997) . جە مانگەو ئووتی (1990ز) ی (7) کەسێ جە کاربەدەساو بڕېو چا شەریکا ( Preussag, W.E.T., Karl Kolb, Planet, Thyssen, Rheinstahl, Rhein-Bayern) جە شارەکاو Hannover و Dreieich و Hamburg نە قٶڵبەسێ کریای. دوێ چا وەرپەرسا کارمەنڎێ BND، (ڕېکوزیاو سێخوڕی بەروو ئاڵمانی) بێنێ (Süddeutsche Zeitung 29.08.1990.) بەشێو فرەو ئا کاربەدەسا بە بۍ سەزا و چن کەسێچشا بە سەزایوە فرە سووکە جە دادگانە زیایرە.
(30%) و ئا گازە کوشەندا و کەرەسەکاتەری، جە وەڵاتەکاتەریوە، کە نامېشا سەرتەرەو ئاماینە، دریاێبێنێ بە ڕژیموو سەدامی ملھۆڕی.
موختار کەریمی.[1]
-