مەلا مستەفا بارزانی کورێ شێخ محەمەد کورێ شێخ عەبدولسەلام بارزانی رۆژا 14ێ ئادارا 1903یێ ل دەڤەرا بارزان ژ دایک بوو و ئیرۆ 120 سال ل سەر ژدایکبوونا وی دەرباس دبن کو تەڤاھیا ژیانا خوە ژ بۆ شۆرەش و خەباتا ژ بۆ بدەستخستنا مافێن گەلێ کورد تەرخان کربوو.
جەنەرال مەلا مستەفا بارزانی، رێبەرێ مەزنترین شۆرەش د دیرۆکا رزگارخوازیا گەلێ کوردستانێ دایە، د درێژاھیا تەمەنێ خوە دا وی دەست ژ داخوازکرنا مافێن خەلکێ بەرنەدایە، ھەول ژ بۆ بدەستانینا داخوازێن نەتەوەیی دایە و رێبازەکا تژی داخوازیێن نەتەوەیی و نشتیمانی ل پەی خوە ھشتیە و بوویە سەرکردە و نموونەیەکا بلندا راستگۆیی و داخواز و مافێن نەتەوەیی.
مەلا مستەفا بارزانی، د قۆناغەکا دیرۆکی و چارەنڤیسدار دا، تێکۆشینا ل دژی داگیرکەرێن ھێزدار و ب پشتەڤان ھلبژارت کو گەلێ کورد د سەردەمەک تژی ئێش و ئازار دا دژیا کو ژ بلی خوەدێ و رەوایەتیا دۆزا خوە و ئامادەھیا زارۆکێن گەلێ کورد ژ بۆ ئازادیێ، چ پشتەڤانی و پەنایەک دن نەبوو. لێ بەلێ ب ڤینەکا بھێز، ب خوەباوەری، رەوابوونا دۆزا خوە و ب وێرەکی شەر ژ بۆ ملەتێ خوە کر و میراسەکا مەزنا تێکۆشینێ ل دژی زلم و زۆرداریێ ژ بۆ گەلێ کورد ھشت.
بەشەک ژ وێستگەھێن ژیانا مەلا مستەفا بارزانی:
*مەلا مستەفا بارزانی کورێ شێخ محەمەد بارزانییە و ل گوندێ بارزان د 14ێ ئادارا سالا 1903 ژدایک بوو.
*د تەمەنێ 3 سالیێ دا ژ ئالیێ عۆسمانیان ڤە پشتی شکەستنا شۆرەشا بارزان شێخ عەبدولسەلام برایێ مەزنێ مەلا مستەفا بارزانی ھات گرتن و مستەفا بارزانی و دایکا خوە ل مووسلێ ھاتن زیندانیکرن.
*ھەیاما 6 سالان ژ ئالیێ چەند مامۆستایان ڤە ل گوندێ بارزان مژوولی خوەندنێ بوو و پشترا فقھا ئیسلامێ خواند و چار سالان زانستێن ئۆلی خواندن و پشترا ژی ل سلێمانیێ ھەولا تەمامکرنا خوەندنێ دا.
* مەلا مستەفا بارزانی د سالا 1919 دا بەشداری د تەڤگەرا شێخ مەحموود حەفید ل سلێمانیێ کر کو و سەرپەرشتیا تیمەکا چەکدارییا 300 چەکداران کر.
*د سالا 1920 دا برارێ وی یێ مەزن شێخ ئەحمەد بارزانی، مەلا مستەفا بارزانی وەک نوونەر دشینە باکورێ کوردستانێ ژ بۆ سەردانا شێخ سەعیدێ پیران بکە و ھەڤاھەنگیێ لگەل شۆرەشێ دروست بکە.
*د ناڤبەرا سالێن 1931 – 1932 سەرپەرشتیا ھێزەکا بارزانیان دکە ژ بۆ بەرەڤانیکرنا ل میحوەرێ مێرگەسۆر – شێروان ل ھەمبەر ھێزێن ئینگلیزی و د وی شەری دا ژ بەر زیرەکی و کارزانیا خوە ب ناڤوودەنگ دبە و دکارە وی میحوەری بپارێزە.
* د سالا 1934 دا لگەل شێخ ئەحمەد بارزانی و ھندەک ژ پیایێن وی دچن ترکیێ ژ بۆ داخوازا مافێ پەنابەرتیێ بکن و پشترا ڤەدگەرن ئیراقێ و ژ ئالیێ ئینگلیزان و دەستھلاتا ئیراقێ یا وێ دەمێ بۆ باشوورێ ئیراقێ تێن دوورخستن و پشتی 10 سالان ڤەدگەرە سلێمانیێ.
* د 12 تیرمەھا 1943 دا ب ھەڤکاریا رێخستنا ھیوا ل سلێمانیێ کاری دەرباسی رۆژھلاتێ کوردستانێ ببە.
* د ھەمان سالێ دا ژ ئیرانێ ڤەدگەرە ناڤچەیا بارزان و ھەژمارەک خۆرتان ل دۆر خوە کۆم دکە و دو مەھان 2 ھەزار چەکدارێن خوەبەخش ئامادە دکە و دکارن دەست دانن بنکەیەکێ پۆلیسان ل ناڤچەیێ.
* د پاییزا 1943 دا حکوومەتا بەغدایێ شاندەکێ دشینە بارزان ژ بۆ کو شەر بهێت راوەستاندن و مستەفا بارزانی مەرجێ ڤەگەرا تەڤاھیا کەسێن سرگوونکری و شێخ ئەحمەد دکە و حکوومەتا نووری سەعید ھەموو مەرجێن مستەفا بارزانی بجھ تینە.
* د سالا 1943 – 1945 دا شۆرەشا بارزان ل دژی حکوومەتا ئیراقێ کو حکوومەتا بریتانیا پشتەڤانیێ لێ دکە سەری ھلددە و جارەکە دن شۆرەش ل ناڤچەیەکا بەرفرەھا کوردستانێ بەلاڤ دبە.
* د 22 چلەیا 1946 دا بەشداری د مەراسیما راگھاندنا کۆمارا کوردستان ل مەھابادێ کر و ژ ئالیێ سەرۆککۆمارێ کوردستانێ قازی محەمەد ڤە بارزانی دبە فەرماندارێ ئارتێشا کۆمارا کوردستان و پلەیا جەنەرال پێ دهێت بەخشاندن.
* 16ێ تەباخا 1946 بارزانی پارتیا دەمۆکراتا کوردستانێ دامەزراند و وەک سەرۆکێ پارتیێ ھات ھلبژارتن و ل تەڤاھیا کۆنگرەیێن پارتیێ دا تەڤی د ھندەکان دا ئامادە نەبوو ژی وەک سەرۆکێ پارتی ھات ھلبژارتن.
* پشتی شکەستنا کۆمارا کوردستانێ، د سالا 1947ێ دا رێویتیا دیرۆکی بەر ب سۆڤیەتێ ڤە ئەنجام دا و بارزانی ئامادە نەبوو خوە رادەستی دەستھلاتا شاھنشاھێ ئیرانێ بکە و ئەو لگەل 500 چەکداران بەر ب سۆڤیەتێ چوون و رووبروویی ئارتێشێن ئیراق، ئیران و ترکیێ بوو.
* رۆژا 17 خزیرانا 1947 بارزانی و ھەڤالێن خوە چەمێ ئاراس دەرباس کرن و گھیشتن سۆڤیەتێ.
* ل یەکیتیا سۆڤیەت کو ستالین سەرۆکێ وێ بوو، سەرەدەریا توند لگەل بارزانی و ھەڤالێن وی ھاتە کرن و پشتی مرنا ستالین د سالا 1953 دا رەوشا ژیانا وان پیچەکێ باش بوو.
* ل رووسیا تەڤی دەرباسکرنا تەمەنێ 45 سالیێ، ل ئاکادەمیا زمانان ل مۆسکۆیێ دەستپێ کر و ئابۆری، جوگرافیا، زانست و زمانێ رووسی خواند.
* پشتی شۆرەشا 14 تیرمەھا 1958، بارزانی و ھەڤالێن خوە ڤەدگەرن ئیراقێ و ژ بەسرا و تا ھەولێرێ جەماوەر پێشوازیێ لێ دکن.
* سەرۆککۆمارێ ئیراقێ عەبدولکەریم قاسم د 7ێ جۆتمەھا 1958 پێشوازی ل بارزانی و ھەڤالێن وی دکە.
* ژ 11ێ ئیلۆنا 1961 و تا 1975 بارزانی رێبەرتیا مەزنترین شۆرەشا چەکداری ل دژی دەستھلاتێن بەغدایێ کر و شۆرەشێ 15 سالان بەردەوام کر و تێ دا چەندین دەستکەفتێن نەتەوی و نشتمانی ژ بۆ گەلێ کوردستانێ بدەست خستن.
* د 11 ئادارا 1970 بارزانی و حکوومەتا ئیراقێ ل سەر پۆرژەیا ئۆتۆنۆمی ژ بۆ کوردستانێ لھەڤ دکن و بۆ جارا یەکەم د دیرۆکا کوردستانێ دا شۆرەشەکا کوردی ب 9 سالێن خەباتێ دکارە وێ دەستکەفتێ ژ بۆ کوردان بدەست بخە.
* د 6 ئادارا 1975 ب سەدەما رێکەفتنا سەدام حوسێن و شاھێ ئیرانێ محەمەد رەزا ل جەزایرێ، شۆرەشا ئیلۆنێ راستی شکاندنێ تێ و ژ بەر وێ بارزانی و ب ھەزاران پێشمەرگەیێن شۆرەشێ رێیا کۆچبەریێ ھلبژارت.
* پشتی شکەستنا 1975 جارەکا دن بارزانی چاڤدێری و سەرپەرشتیا دانینا کەڤرێ بنگەھێ یێ شۆرەشێ کر.
* د 1ێ ئادارا 1979 مەلا مستەفا بارزانی ل ئامەریکا ژ بەر نەخوەشیێ کۆچا داویێ کر و د 5 گولانا 1979 ل سەر وەسیەتا وی ل باژارێ شنۆیێ رۆژھلاتێ کوردستانێ ل سەر سینۆرێ باشوور و رۆژھلاتێ کوردستانێ ب خاکا پیرۆزا کوردستانێ ھات سپارتن.
* پشتی راپەرینا ئادارا 1991، تەرمێ مەلا مستەفا بارزانی و ئیدریس بارزانی ل ئارامگەها خوە ژ رۆژھلاتێ کوردستانێ بۆ ھەرێما کوردستانێ جھێ ژدایکبوونا خوە ھات ڤەگوھاستن و ل ناڤچەیا بارزانی ب خاکێ ھاتن سپارتن.
* د ھەیاما ژیانا خوە دا دو جاران مەلا مستەفا بارزانی راستی ھەولێن تەرۆرکرنێ ھات و ب ئاوایەکی مۆعجیزە رزگار بوو، یەک د 29 ئیلۆنا 1971 و یا دویەم ژی د 16 تیرمەھا 1972 دا بوو، لێ ھەر دو جاران ژ بۆ بەرژەوەندیا گەلێ کوردستانێ، پاراستنا ئاشتی و ئارامیێ کوردستانێ دروستنەبوونا شەری، رێکەفتنا ئادارا 1970 لگەل بەغدایێ ھلنەوەشاند.[1]

(لە مێژووی 100 ساڵی ڕابردووی گەلی کورددا لە #مستەفا بارزانی# شایستەترمان نەبینی سەنتەرێکی لە زانکۆی ئەمریکی بە ناوەوە بکەین کە ئەویش سەنتەری مستەفا بارزانی-یە بۆ ئاشتی)

پڕۆفیسۆر بنیامین لادنەر
سەرۆکی زانکۆی ئەمریکی لە واشنتۆن – 1998
فیکری کاریزما
گوتاری فەلسەفەی نەتەوەیە بۆ گەیشتن بە ئازادی
باراک ئۆباما سەرۆکی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا (2009-2017)

لە ڕێوڕەسمی ساڵیادی 200 ساڵەی لەدایکبوونی ئەبراهام لینکۆڵن ڕابەری شۆڕشی نەهێشتنی کۆیلایەتی لە ئەمریکا، ساڵی 2009 لە وتارێکیدا لە بەردەم کاپیتۆڵ هۆڵ جەختی لەسەر ئەوە کردەوە (کاتێک یادی 200 ساڵەی سەرکردەیەکی گەورە و یەکێک لە باوکانی دامەزرێنەر دەکەینەوە، ئامانجمان گێڕانەوەی مێژوو و پیاداهەڵدان بەو ڕابەرەدا نییە، بەڵکوو بۆیە یادیان دەکەینەوە بۆ ئەوەی لێیانەوە فێر بین چۆن لە ناو ئاسمانی تەمومژاوی و تاریکدا دڕ بە هەوری ڕەش دەدەین و ڕووناکی بۆ نەتەوە فەراهەم دەکەین، بۆ ئەوەمانە فێر بین چۆن لە ڕۆژگارە سەختەکاندا بڕیاری قورس و بوێر بدەین). ئەوەی لێرەدا جێگەی خۆیەتی ئاماژەی پێ بکەین ئەوەیە کە باراک ئۆباما ئەو کاتەی کە ئەو گوتارەی پێشکەش کرد (سەرۆکی پارتی دیموکراتی ئەمریکا) بوو، بەڵام ئەبراهام لینکۆڵن دامەزرێنەری (پارتی کۆماریی ئەمریکا)یە، بەڵام جیاوازیی حزبایەتی لە گوتاری فەلسەفەی نەتەوەدا زۆر لەوە گەورەترە کاتێک کاریزمایەک دەگاتە ئەو ئاستەی پێی بگوترێت (باوکی دامەزرێنەری نەتەوە - یان باوکی نەتەوە) لە ڕوانگەی تەسکی حزبایەتییەوە سەیر بکرێت، یان هەوڵ بدرێت لە ڕۆڵە مێژووییەکەی کەم بکرێتەوە.
ئەگەر جارێکی دیکە هەڵوەستە لەسەر ئەو گوتارەی باراک ئۆباما بکەینەوە کە وەسفی ئەبراهام لینکۆڵنی پێ دەکات، ئەوا ڕاشکاوانە ئەوەمان پێ دەڵێت، ئەو فیکرەی لینکۆڵن کە شۆڕشی دژی کۆیلایەتی پێ هەڵگیرساند و ناچار بوو کاپیتۆڵ هۆڵ دابخات و بڕیاری قورس و بوێر بۆ نەهێشتنی کۆیلایەتی بدات، ئەوە گوتاری فەلسەفەی نەتەوەیەکە کە دەکەوێتە سەرووی کێشمە کێش و ململانێی حزبایەتیی ناو پەڕڵەمان و کاتێک ململانێی حزبی لە ناو پەڕڵەمان بگاتە ئەو ئاستەی گوتاری فەلسەفەی نەتەوە بشێوێنێت، ئەوا ئەو پەڕڵەمانە بێجگە لە داخستن شایانی هیچ ڕێزگرتنێکی دیکە نییە، لەمەش گرنگتر دوای بڕیارە بوێرەکەی لینکۆڵن بۆ پەرپاکردنی شۆڕشی دژی کۆیلایەتی کە گوتوویەتی: لە ئێستا کە شۆڕشمان دژی کۆیلایەتی ڕاگەیاندووە، بینایەکی جوانتر بۆ کاپیتۆڵ هۆڵ دروست دەکەینەوە و دوای سەرکەوتنمان لەم شۆڕشە دەچمە ناو ئەو پەڕڵەمانە و ئامادەم پەڕڵەمانتاران لێپرسینەوەم لەگەڵ بکەن). شایەنی باسکردنە ئەو بینا تازەیەی کاپیتۆل هۆڵ کە پەیکەرەکەی لینکۆڵنی لە بەردەم دانراوە، هەمان ئەو بینایەیە کە لینکۆڵن بەردی بناغەی بۆ داناوە.
پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا نەتەوە تەنیا یەک باوکی دامەزرێنەر، یان لە مێژووی نەتەوەدا تەنیا یەک کاریزما ئەو ناسناوە وەردەگرێت؟ ئەگەر بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە دیسان بگەڕێینەوە بۆ مێژووی شۆڕشی ئەمریکا و لەناو فەلسەفەی ئەو شۆڕشەوە پێناسەی ئازادی لەناو گوتاری نەتەوەدا بخوێنینەوە، دەبینین لە ساڵی 1776 لە ئاهەنگی فڕێدانی سندوقە (چا)کان بۆ ناو ئاوی بۆستن، خەڵکەکە بە یەک دەنگ هاواریان دەکرد: (باج دەدەین بە ئاو، باج نادەین بە پەڕڵەمانێک کە نوێنەرایەتیی ئێمە نەکات). ئەم دروشمەی ئەمریکییەکان کە بۆ شۆڕش بەرزیان کردەوە، ناوەرۆکی فەلسەفەی (جۆن لۆک)ە بۆ دامەزراندنی (حکومەتی مەدەنی) وەک چوارچێوەیەک بۆ ڕێکخستنی ئازادییەکانی نەتەوە. هەر ئەمەش وای کرد دوای سەرکەوتنی شۆڕشی ئەمریکا، یەکەم هەنگاوی شۆڕش ئەوە بوو لائیحەی مافەکانی بۆ هەموو هاووڵاتیانی ئەمریکا ڕاگەیاند بەوەی (هەموو ئەمریکییەک ئازادە)، بەڵام لە پراکتیکدا مافەکانی ئەم لائیحەیە جێبەجێ نەکرا، هەر بۆیە لە ساڵی 1861 کە لینکۆڵن بووە سەرۆکی ئەمریکا و لەناو فەلسەفەی گوتاری نەتەوە بۆ شۆڕش، جاری شۆڕشی دژی کۆیلایەتی دا، بۆیە لە ڕیزی باوکانی دامەزرێنەر لە قەڵەم دەدرێت، بە هەمان شێوە (وۆردۆ ویلسن) کە کۆتایی بە شەڕی یەکەمی جیهانی دا و مافی سەربەخۆیی بۆ گەلانی ژێردەستە ڕاگەیاند، دوای ئەویش فرانکلین ڕۆزڤەڵت کە دوو شەڕی گەورەی بردەوە، یەکەمیان شەڕی دژی (هەڵاوسانی گەورەی ئابووری، هەروەها کۆتاییهێنان بە شەڕی دووەمی جیهانی) ماوەی 16 ساڵ سەرۆکی ئەمریکا بووە و، لەدوای ڕۆزڤەڵت هەتا ئێستاش تەنیا یەک سەرۆکی دیکەی ئەمریکا ناسنامەی باوکانی دامەزرێنەری وەرگرتووە، ئەویش (ڕۆناڵد ڕیگان)ە کە توانی لە هەشتاکانی سەدەی ڕابردوو زەمینەی ڕووخانی دیواری بەرلین و کۆتاییهاتنی شەڕی سارد دروست بکات و، لەگەڵ هەڵوەشانەوەی یەکێتیی سۆڤیەت و کۆتاییهاتنی شەڕی سارد لەسەر دەستی جۆرج بوشی باوک بوو، بەڵام ئاڕاستەکە لە ناو حزبی کۆماریی ئەمریکا و لەسەر دەستی ڕۆناڵد ڕیگان دروست کرابوو، بۆیە ئەوەش هەر بە سەرکەوتنی ڕیگان لە قەڵەم دەدرێت، نەک جۆرج بوش.
لە دوای ڕۆناڵد ڕیگانەوە، سەرۆکەکانی ئەمریکا هەوڵیان داوە کە هەنگاوی زۆر گەورە هەڵبگرن و تەنانەت بانگەشەیان بۆ تەنیا سۆپەر پاوەری و حکومەتی گلۆباڵی دەکرد، بەڵام کاتێک ئەم ئامانجانە نەهاتنە دی، ئەوا نەک هیچ کام لەو سەرۆکانە ناسناوی باوکی دامەزرێنەریان وەرنەگرتووە، بەڵکوو لایەنگرانی (ئاهەنگی چا – Tea Party) بۆرسەی وۆڵ ستریت دەسووتێنن کە ئەمریکا وەک سیمبولی گەورەیی خۆی لە ئابووریدا سەیری دەکات.

ئەم پێشەکییە بۆ ئەوە بوو بڵێین: کاتێک نەتەوە شکۆ و کەرامەتی خۆی لەناو بیرکردنەوەی ئەو کاریزمایە دەبینێتەوە کە خۆڕسکانە ناسناوی (باوکی نەتەوە)ی پێ دەبەخشێت، ئیدی نەتەوە دەیەوێت هەموو هەست و سۆزی خۆی لە ناو وێنەی کاریزماکە وێنا بکاتەوە، ئەمەش ئەو حاڵەتەیە کە لە هەر دوو بۆنەی گەڕانەوەی مستەفا بارزانی (1958 لە سۆڤیەتی پێشوو _ 1993 لە کۆماری ئیسلامیی ئێرانەوە) لە هەست و سۆزی ئەو جەماوەرە گەورەیە بینیمان کە نەک هەر چوارچێوەی جیاوازی حزبی سیاسی تێپەڕاندبوو، بەڵکوو جیاوازیی ئایینی و نەتەوەیشی تێپەڕاندبوو، کورد و عەرەب و تەواوی ئایین و نەتەوەکانی دیکە، هەوڵیان دا هەست و سۆزی خۆیان لە ناو وێنەی مستەفا بارزانی وێنا بکەن، لەمەش زیاتر کە دەبێتە خاڵێکی وەرچەرخان لە مێژووی گەلی کوردستاندا، ئەوە بوو هەموو لایەنە سیاسییەکان و تەواوی نەتەوە و ئایینە جیاوازەکان بۆ پێشوازی لە مستەفا بارزانی و ئیدریس بارزانیی هەمیشە زیندوو، ئەو دروشمەیان بەرز کردەووە (مستەفا بارزانی موڵکی تەنیا لایەنێک نییە)، کە بێگومان ئەم دروشمە خۆڕسکەش هەڵقوڵاوی گوتاری فەلسەفەی نەتەوەیە و هەرگیز مستەفا بارزانی موڵکی تەنیا لایەنێک نەبووە و چەتر و ڕابەری هەموو کوردستانییەک و هەموو ئازادیخوازێک بووە.

کاریزمای مستەفا بارزانی

لەناو فەلسەفەی کوردایەتیدا

عەبدولسەلام بنعەبدعالی بیرمەندی گەورەی مەغەریبی کە یەکێکە لە نووسەرەکانی گۆڤاری گوڵانیش، لە پەڕتووکی (فەلسەفە هونەرێکە بۆ ژیان –الفلسفة فن للعیش)، هەوڵی داوە وەڵامی پرسیارێکی میشیل فۆکۆ بداتەوە (چۆن فەلسەفە بکەینە هونەری ژیان؟ بۆ دەبێت دارێک، خانوویەک، یان چرایەک بابەتێک بن بۆ هونەر، بەڵام ئێمە نەتوانین فەلسەفە بکەین بە هونەر بۆ ژیان؟) لە وەڵامی ئەم پرسیارە گەورەیەدا، بنعەبدعالی پێمان دەڵێت: (ئەو ڕابەرانە دەتوانن فەلسەفە بکەن بە هونەری ژیان، کە دەتوانن گۆڕانکاریی گەورە لە ژیانی نەتەوەی خۆیان و جیهاندا دروست بکەن، ئەو جۆرە ڕابەرە گەورانە دەبێت بەو فەیلەسووفانە لە قەڵەم بدرێن کە نە گوتاری نووسراو و نە پەڕتووکی نووسراویان هەیە، بەڵکوو لە ناو واقیعی نەتەوەدا گۆڕانکاریی گەورەیان هەیە، بۆیە نەتەوە لە خوێندنەوەی ئەو وەرچەرخان و گۆڕانکارییە گەورانەی ژیانی لە فیکری ئەو فەیلەسووفە تێدەگات نەک لە گوتار و پەڕتووکە نووسراوەکانی).
پرسیار لێرەدا ئەوەیە کاتێک ڕابەرێک دەگاتە ئەو ئاستەی فیکری خۆی بکاتە هونەرێک بۆ ژیانی نەتەوەکەی، ئایا نەتەوە لە دیدی خۆیەوە چۆن سەیری ڕابەرەکەی دەکات؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارە پرسیارێکی دیکە دەورووژێنین: ئایا نەتەوە چۆن سەیری دەوڵەتی نەتەوەیی خۆی دەکات؟ بێگومان وەک هیگڵ لە (فەلسەفەی ماف) ئاماژەی پێ کردووە، تاکەکانی نەتەوە بەو جۆرە سەیری دەوڵەت دەکەن کە چوارچێوەیەکە بۆ ئازادی و شکۆی نەتەوە و هاووڵاتیان لەناو ئەو دەوڵەتە دەگەنە ئەو ئاستەی بێجگە لە بڕیار و یاسای خۆیان هیچ بڕیار و یاسایەکی دەرەکی جێبەجێ ناکەن، ئەمەش لووتکەی ئەو شکۆیەیە کە نەتەوە لەناو چوارچێوەی دەوڵەتی نەتەوەیی خۆیدا هەستی پێ دەکات و شانازی پێوە دەکات).
پرسیاری دیکە لێرەدا ئەوەیە دەوڵەتی نەتەوەیی سەربەخۆ چۆن دروست دەبێت؟ مێژووی نەتەوەکانی جیهان پێمان دەڵێت دەوڵەتی نەتەوەیی بە (هەڵگیرساندنی شۆڕشی نەتەوەیی دێتە ئاراوە، بەڵام دیسان ئەو پرسیارە دەکەین: ئەی شۆڕشی نەتەوەیی چۆن هەڵدەگیرسێت؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارەش پەنا دەبەین بۆ (هانا ئارنێت) فەیلەسووفی ئەڵمانی کە لە پەڕتووکی (لە شۆڕشدا) پێمان دەڵێت: (کاتێک شۆڕش هەڵدەگیرسێت کە یاساکانی زەوی لای خەڵک بوونی نامێنێت و خەڵک بە یاسای ئاسمان ڕەفتار دەکات، یان بە مانایەکی دی شۆڕش کاتێک هەڵدەگیرسێت کە زەوی و ئاسمان بە یاساکانی ئاسمان هەڵدەسووڕێن)، ئەمە پێمان دەڵێت هەڵگیرساندنی شۆڕش (ئیرادەی پەنگخواردووی نەتەوەیە) کە لە ساتە وەختێکی نادیاردا بریسکەی دەردەکەوێت و، دەبێتە چەخماخە بۆ هەڵگیرسانی شۆڕش، لەناو بورکانی ئەم تەقینەوە جەماوەرییە خۆڕسکانە جوانترین کۆنتراکتی کۆمەڵایەتی دروست دەبێت و تێکرای میللەت ڕابەرایەتیی شۆڕش دەدەنە ئەو ڕابەرەی جڵەوی شۆڕشەکە دەگرێت، هەموو لایەکیش خۆڕسکانە پێوەی پابەند دەبن، ئەمەش واتە چۆن ساتە وەختی هەڵگیرسانی شۆڕش نادیارە و خۆڕسکانەیە، بە هەمان شێوە ساتەوەختی دەرکەوتنی ڕابەر و کاریزمای نەتەوەش نادیار و خۆڕسکانەیە، بۆ پشتڕاستکردنەوەی ئەم بۆچوونەش قسەیەکی بیرمەندی گەورەی کورد مامۆستا #مەسعود محەمەد# دەهێنمەوە کە لە دیدارێکی ڕۆژنامەنووسیدا لێم پرسی: وەک بیرمەندێک چۆن سەیری مستەفا بارزانی دەکەیت؟ لەوەڵامدا زۆر بە کورتی پێی گوتم: (مەلا مستەفا بارزانی قەدەرە خۆ من نەمکردووە بە ڕابەر و سەرۆکی کوردستان، من کە بینیومە ئەو هەر سەرۆک و ڕابەر بووە..) ئەم قسانەی مامۆستا مەسعود محەمەد لە ساڵی 1998 لە ڕۆژنامەی برایەتی بڵاو کراوەتەوە. ئەگەر هەڵوەستەیەکی بچووک لەسەر بەکارهێنانی وشەی (قەدەر) لە قسەکانی مامۆستا مەسعود محەمەد بکەین، کاتێک دەڵێت (مەلا مستەفا بارزانی قەدەرە)، مانای ئەوەیە دەرکەوتنی کاریزمای مستەفا بارزانی وەک هەڵگیرسانی شۆڕش قەدەرە).
لێرەوە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ ناو فەلسەفەی کوردایەتی و لەو چوارچێوەیەدا کاریزمای مستەفا بارزانی پێناسە بکەینەوە، دەبینین بیرکردنەوەی مستەفا بارزانی بۆ کوردایەتی (بیرکردنەوەیەکی سۆفییانە)یە و ئیرادەیەکە دەیەوێت مەعریفەی کوردایەتی بکاتە هێز و دەسەڵاتێک بۆ داکۆکیکردن لە کوردبوون، کوردستانیبوون و مرۆڤبوون.
ئەو دەسەڵاتە (سۆفی و مەعریفییەی) مستەفا بارزانی بۆ فەلسەفەی کوردایەتی بناغەی بۆ داناوە، لەگەڵ بریسکەی شۆڕشی دووەمی بارزان، زۆر لە ناکاو بووە و هەوێنی ئەو کۆنتراکتە کۆمەڵایەتییە خۆڕسکەی هەموو خەڵکی کوردستان (بە تەواوی حزبەکانی ئەو سەردەمە و بە ئەفسەرە ئازادیخوازەکانیشەوە، شەرعییەتی (ڕابەر)یان بە مستەفا بارزانی دا و شەرعییەتی ئەوەیان پێ دا کە بە ناوی شۆڕشی کوردستانەوە لەگەڵ حکومەتی پادشایەتی ئێڕاقی دانووستاندن لەسەر مافەکانی گەلی کوردستان بکات، هەروەها شەرعییەتی ئەوەشیان پێ دا، چۆن مامەڵە لەگەڵ نەتەوەکانی دەوروبەر و جیهانیش بکات، ئەمەش بەردی بناغەی برایەتیی کورد و عەرەبی دانا و شۆڕشی کوردستانی کرد بە شۆڕشێک کە تەنانەت عەرەبیش ڕێزی بگرێت.
کاتێک ڕابەری نەتەوە (ئەوجا ڕابەری هەر نەتەوەیەک بێت) ئەم شەرعییەتە میللییە خۆڕسکە وەردەگرێت، ڕابەر دەگەیەنێتە ئەو شکۆیەی کە هەر تاکێکی نەتەوە بە شکۆی خۆی دەزانێت، ئەم حاڵەتەش خاڵێکی هاوبەشە هەموو نەتەوەکانی جیهان پێکەوە کۆدەکاتەوە. بۆیە کاتێک باسی کاریزمای مستەفا بارزانی لە فەلسەفەی کوردایەتیدا دەکەین، بە هەمان شێوە بۆ کاریزمای گاندی و دیگۆل و ماندیلا و.. هتد بۆ فەلسەی شۆڕشی ئەو نەتەوانەش وەک شۆڕشی کوردستان بە هەمان شێوە بووە و، لەبەر بوونی ئەم خاڵە هاوبەشە لەناو نەتەوە جیاوازەکانی جیهاندا، ئەوا نەتەوەکان ڕێزی کاریزما و ڕابەرانی نەتەوەکانی دیکەش دەگرن، هەروەک چۆن تەواوی نەتەوەکانی ناوچەکە بە تورک و فارس و کۆی دەوڵەتانی عەرەبی ڕێزیان لە شکۆی کاریزمای مستەفا بارزانی گرتووە.

6ی ئۆکتۆبەری 1958
گەڕانەوەی مستەفا بارزانی بۆ ئێڕاق
مستەفا بارزانی لە ساڵی 1958 وەک ڕابەری نەتەوەیەکی زوڵملێکراو و ددانپێدانراو لەسەر ئاستی جیهان بڕیاری دا بگەڕێتەوە بۆ ئێڕاق، ئەم بڕیارەش دوای ئەوە هات کە کودەتاکەی عەبدولکەریم قاسم مانای شۆڕشی وەرگرت و دەستووری کاتیی ئێڕاق نووسرایەوە کە تێیدا هاتووە: (ئێڕاق نیشتمانی هاوبەشی کورد و عەرەبە)، ئەم بڕگەیەی دەستووری ساڵی 1958ی ئێڕاق تەواو مانای ناوەرۆکی ئەو نامەیەی مستەفا بارزانییە کە لە ساڵی 1943 بۆ گەورە سیاسەتمەداری عەرەبی ئەو سەردەم (عەبدولڕەحمان عەزام پاشا)ی نووسیوە کە پاشان بووە سەرۆکی کۆمکاری عەرەبی) و تیایدا جەختی لەسەر ئەوە کردووتەوە (شۆڕشی کوردستان دژی نەتەوەی عەرەب نییە و دژی ئەو ڕژێمانەیە کە هەر دوو نەتەوە پێکەوە دەچەوسێننەوە)، ئەمەش نهێنیی ئەو دەسەڵاتە (سۆفی و مەعریفییە)یە کە کاریزمای مستەفا بارزانی لە (فەلسەی کوردایەتی)دا دایڕشتووە و، هەر ئەم دەسەڵاتە مەعریفییەش کاریزمای مستەفا بارزانی لای عەرەبی ئێڕاق دروست کردووە، کاتێک لە قاهیرەوە و دوای دیداری لەگەڵ (جەمال عەبدولناسر کە ئەو کات تەنیا سەرۆک کۆماری میسر نەبوو، بەڵکوو خۆی بە ڕابەری هەموو نەتەوەی عەرەب دەزانی، گەڕایەوە بۆ ئێڕاق، پێش گەیشتنی بۆ فڕۆکەخانەی (موسەنا) لە بەغدا ئاپۆرای جەماوەرێکی گەورەی کورد و عەرەب و تەواوی نەتەوەکانی دیکە بۆ پێشوازی ڕاوەستابوون و، لە سیمای دابەزینی مستەفا بارزانی لە فڕۆکەکە هیوا و ئومێدێکی گەورەیان بۆ ئاییندەی برایەتیی کورد و عەرەب و بونیادنانەوەی ئێڕاق وەک دەوڵەتێکی هاوچەرخ دەبینی، مستەفا بارزانییش ئامادەباشی و پشتیوانیی خۆی بۆ کۆماری ئێڕاق و شەخسی عەبدولکەریم قاسم پیشان دابوو کە لە جێبەجێکردنی ئەو دەستوورە هەموو هاوکارییەکی پێشکەش بکات.
پێشوازی و ئاپۆرای جەماوەی کورد و عەرەب و تەواوی ئایین و نەتەوەکانی دیکە بۆ مستەفا بارزانی لە فڕۆکەخانەی بەغدا، ڕووداوێک بوو پێشتر بۆ هیچ ڕابەرێکی کوردستانی و ئێڕاقی لەو ئاستەدا و بەو شێوە خۆڕسکە نەکرابوو، لەسەر ئاستی کوردستانیش پێش ئەوەی مستەفا بارزانی سەردانی سلێمانی و شارەکانی دیکەی کوردستان بکات، لە هەموو ماڵێکی کوردپەروەر و نیشتمانپەروەر وێنەی مستەفا بارزانی وەک ڕابەر و سیمبولی کوردایەتی هەڵواسرابوو، هەموو خەڵکی کوردستان و تەواوی سەرۆک هۆزەکانی کوردستان لە پێشوازیی ڕابەری کوردایەتیدا بوون.
بەداخەوە ئەقڵییەتی شۆڤێنیی قەومی عەرەبی و ئایدیۆلۆژیای شۆڤێنیی بەعسییەکان بوونە هۆکاری ئەوەی لە جێبەجێکردنی دەستووری 1958 حکومەتی ئێڕاق پەشێمان ببێتەوە و سەرەنجامیش گەلی کوردستان لە ساڵی 1961 ڕاپەری و شۆڕشی مەزنی ئەیلوول هەڵگیرسا، دوای هەڵگیرسانی شۆڕشیش مستەفا بارزانی بە جۆرێک ڕێبەرایەتیی ئەو شۆڕشەی کرد کە حزبی بەعسی لە ساڵی 1970 بە شێوەیەک ناچار کرد کە مل بدات و بۆ یەکەمین جار ڕێککەوتنی مێژوویی 11ی ئاداری 1970 لە چوارچێوەی ددانپێدانان بە مافی ئۆتۆنۆمی بۆ کوردستان واژوو بکات. ئەم ڕێککەوتنە بۆ مافی ئۆتۆنۆمی بۆ خەڵکی کوردستان، یەکەمین دیکۆمێنتی مێژووییە کە حکومەتەکانی ئێڕاق وەک دیکۆمێنتێکی یاسایی ددانیان بە مافەکانی گەلی کوردستاندا نابێت، بناخەیەکیش بوو بۆ ئەوەی ببێتە چوارچێوەیەک هیچ لایەنیکی سیاسی نەتوانێت سازش لەسەر مافەکانی گەلی کوردستان بکات.

6ی ئۆکتۆبەری 1993
گەڕانەوەی مستەفا بارزانی و ئیدریسی هەمیشە زیندوو
سەرۆک #مەسعود بارزانی# لە بەرگی پێنجەمی (بارزانی و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کورد - ڕاپەرین، دەرفەت و ئاستەنگەکان) سەبارەت بە هێنانەوەی ڕوفاتی مستەفا بارزانی و ئیدریسی هەمیشە زیندوو لە ئێرانەوە بۆ نیشتمان نووسیویەتی: (هەر لە ساڵی 1992 بیرمان لە هێنانەوەی ڕوفاتی باب و برا کردەوە بۆ بارزان، بەڵام پێویست بوو لە کاتێکی گونجاو. بڕیارێکی گرنگی کۆتگرەی (11) هێنانەوەی ڕوفاتیان بوو بۆ بارزان. ڕۆژی 6ی تشرینی یەکەم 1993 هەمان ڕۆژە کە (ساڵی 1958 بارزانی لە سۆڤیەت گەڕایەوە)، بە هەلیکۆپتەری ئێرانی جەنازەکان هێنرانە سنووری باشماغ، لە کاتی هێنانەوەی تەرمی جەنابی بارزانیی نەمر و کاک ئیدریسدا خەڵک لە زاخۆوە تا خانەقین لە پێشوازیدا بوون).

ئەگەر هەڵوەستەیەک لەسەر ئەم چەند دێڕەی سەرۆک مەسعود بارزانی بکەین، دەبینین هێنانەوەی ڕوفاتی باب و برای لە 6ی تشرینی یەکەمی 1993 لە ئێرانەوە گرێ داوەتەوە بە گەڕانەوەی مستەفا بارزانی لە هەمان ڕۆژدا کە 6ی تشرینی یەکەمی ساڵی 1958 بووە بە گەیشتنەوەی بۆ فڕۆکەخانەی بەغدا. سەرۆک بارزانی دەیەوێت بەم پێکەوە گرێدانەوەی دوو ڕووداوە کە 35 ساڵیان لە نێواندایە وانەیەک بە نەوەکانی ئێستا و داهاتوو بدات، هەروەک چۆن سەرۆک ئۆباما لە 200 ساڵەی لەدایکبوونی ئەبراهام لینکۆڵن بە گەلی ئەمریکای دا. سەرۆک بارزانی پێمان دەڵێت: ڕابەری کاریزمای خۆڕسک لە ویژدان و ناخی هەموو نەتەوەیەکدا بە زیندوویی دەمێنێتەوە و هەرگیز گۆڕانکاری بە سەردا نایەت، نەتەوەکانی جیهان چۆن چەندین سەدەیە شکۆی خۆیان لە گیانی ڕابەرە کاریزماکانیان پێناسە دەکەنەوە، بە هەمان شێوە گەلی کوردستانیش لە (6ی تشرینی یەکەمی 1993) شکۆی خۆیان لە ڕابەر و کاریزمای مستەفا بارزانیدا پێناسە کردەوە.
ئەو چەند دیڕەی ناو دوو کەوانەکە هەڵهێنجانی ئێمە بوو لەو وانەیەی کە سەرۆک مەسعود بارزانی لەو دوو بۆنە گەورەیەدا پێمان دەڵێت، بەڵام ئەگەر بپرسین ئەم بۆنە گەورەیەی 6ی تشرینی یەکەمی 1993 لای سەرۆک بارزانی چی دروست کردووە؟ بێگومان ئەم هەستەی خۆی بە دەق لە پەڕتووکەکەیدا باسی کردووە و دەڵێت: (هەر چەندە ڕۆژی بە خاکسپاردنەوەی جەنازەکان بۆ من ڕۆژێکی بە ئازار بوو، بەڵام لە هەمانکاتدا سەربەرزی و شانازییەکی گەورە بوو، کاتێک دڵسۆزی و وەفاداریی هەزاران خوشک و برا و جەماوەری کوردستانم بۆ بارزانی بینی، سوکناییم هات و پێی هێور بوومەوە. دوژمنان و ناحەزان وایان دەزانی بارزانی تەواو، بەڵام ئەو ڕاستییە سەلمێنرا کە بارزانی هەمیشە ڕابەرە، لە ژیان و تەنانەت مەرگی خۆشیدا هەر بە ڕابەری مایەوە و دەمێنێتەوە و سەرچاوەی یەکگرتوویی و تەبایی و یەکریزیی گەلی کوردستانە).
کەواتە ئاپۆرا و جۆش و خرۆشی تێکڕای جەماوەری کوردستان لە پێشوازیی ڕوفاتی باوک و برا، ئەو هەستەی لای سەرۆک بارزانی دروست کردووە کە خەڵکی کوردستان پێشوازی لە دوو ڕوفات ناکات، بەڵکوو پێشوازی لە دوو ڕۆح دەکات لە ناخ و ویژدانی هەر هاووڵاتییەکی کوردستاندا زیندووە و هەر بە زیندووییش دەمێنێتەوە.
سەرۆک بارزانی هەر لەم بۆنە گەورەیەدا هەستی (دایکە حەمایل)یشمان پیشان دەدات و نووسیویەتی: (دایکم ئەو هەموو وێنە و پێشوازییە گەرم بەربڵاوەی خەڵکی کوردستانی دیتبوو، هەم دڵخۆش بوو، هەمیش ئەو پێشوازییە کاریگەرییەکی زۆری لەسەر هەستی دانابوو، پێی گوتم: هەرچەند سوپاسی خەڵک و جەماوەر و خەڵکی کوردستان بکەین، هەر کەمە و شایەنی زیاترن، بەڕاستی سەلماندیان خەڵکی دڵسۆز و بەوەفا و بە ئەمەکن).[1]

ئامیرێ تایپ کرنێ کو تایبەت بوویە ب #مەلا مستەفا بارزانی# ل مۆزەخانەیا #یادگەها نشتیمانی یا بارزانی#. [1]

ئامێری تایپ کردن کە تایبەت بووە بە #مەلا مستەفا بارزانی# لە مۆزەخانەی #یادگەی نیشتمانیی بارزانی#. [1]

وێنەیێ ئۆتۆمبیلا تایبەتا #مستەفا بارزانی# ل جۆرێ لاندڕوڤەر کو ل ساڵا 1974 دا بکار هینایە و ل موزەخانەیا #یادگەها نشتیمانی یا بارزانی# تێ پاراستن.[1]

وێنەی ئۆتۆمبێلی تایبەتی #مستەفا بارزانی# لە جۆری لاند ڕوڤەر کە لە ساڵی 1974 دا بەکاری هێناوە و لە مۆزەخانەی #یادگەی نیشتمانیی بارزانی# پارێزراوە.[1]

شوێن: نەزانراو
ڕۆژ یان ساڵی گیرانی وێنەکە: نەزانراو
کەسایەتییەکانی ناو وێنەکە: لەڕاستەوە: ئیبراهیم حەسو و #سیداد مستەفا بارزانی# و #مەسرور مەسعود بارزانی#
وەرگیراوە لە: حەسەن بادی[1]

جهێ وێنەی: نەناس
ڕوژ یان ساڵا گرتنا وێنەی: نەدیار
کەسایەتی یێن دناڤا وێنەی: ل ڕاست بو چەپ: ئیبراهیم حەسو ، #سیداد مستەفا بارزانی# و #مەسرور مەسعود بارزانی#
ژێدەر: حەسەن بادی[1]

شوێن: حاجی ئۆمەران
رۆژ یان ساڵی گیرانی وێنەکە: 1971ی زایینی
کەسایەتییەکانی ناو وێنەکە: لەڕاستەوە: #ئیدریس بارزانی# و محەمەد عەزیز و #مەلا مستەفا بارزانی#
وەرگیراوە لە: بەختیار عیزەت سلێمان بەگ[1]

حامید گەوهەری
ستۆکهۆڵم - 2014