بەناوی خوا
بەغدا
29 / 6 / 1948
چرای ئەدەبی وڵاتەکەم
کارتە دڵبەرەکەتم وەرگرت. ئای چەند دڵسۆزانە بوو، چاومی ڕووناک کردەوە و ژانی پەنجەکانمی شکاند. بەو هێزە دەستم دایە، ئەم چەند دێڕەم نووسی.
خۆزگە بمتوانیایە بەکوڵی دڵ تێر بنووسم. نازانی چەند ئاواتەخوازی گفتوگۆم لەگەڵ تۆ.
یاخوا تۆ هەر بژیت. ئەگەر قیسمەت بێ، چاومان بەیەک ئەکەوێ.
نازانم تاکەی (تەپڵی تۆپێن) بە بێسارانی و وەلی دێوانە و ئەمانە ئەکەی.
سەرم وا لێ تێک چووە، فەرقی وتاری ئێوە و ئەوان ناکەم. ڕەنگە ئەوانیش زیندوو بوونایە، وابوونایە.
هەر خۆش بە مامۆستا.
محەمەد ئەمین زەکی[1]

ناونیشانی پەڕتووک: ژیانی محەمەد ئەمین زەکی بەگ (بەرگی دووەم)
دەسنووسی نووسەر: #محەمەد ئەمین زەکی بەگ#
شوێن و بەرواری دەسنووسەکە نادیارە.

[1]

ناونیشانی پەڕتووک: ژیانی محەمەد ئەمین زەکی بەگ (بەرگی یەکەم)
دەسنووسی نووسەر: #محەمەد ئەمین زەکی بەگ#
[1]

کچی #محەمەد ئەمین زەکی بەگ# ە، لە ساڵی 1920 لە شاری بەغدا لەدایک بووە.
دەرچووی دواناوەندی مەرکەزی بەغدایە.
لە کۆلێژی پزیشکی بەغدا وەکوو یەکەم موسڵمان وەرگیراوە و لە ساڵی 1944 دەرچووە.
ژیانی کۆمەڵایەتیشیدا شوی کردووە بە ئیحسان ڕەفعەت کە ئەفسەرسێکی ڕیزەکانی سوپای ئێراق بووە.
هەر لە کۆلێژی پزیشکی بەغدا دامەزراوەتەوە.
خوێندنی باڵای لە بەشی (مفردات القلب )تەواوکردووە و بە (M.S.C) هاوسونگ کراوە و لێکۆڵینەوەی لەسەر (ڕاهاتن لەسەر هۆشبەرەکان ) بڵاوکردووەتەوە.
مامۆستا و وانەبێژی (مفردات القلب ) بووە لە کۆلێژی فارماکۆلوژی (زانستی داو و دەرمانی پزیشکی).
ساڵی 1972 گەشتی لەندەنی کردووە بۆ درێژەدان بە خوێندن.
لە ساڵی 1976 خانەنشینکراوە و وەکوو مامۆستای بەشدار لەگەڵ د.یۆرکستۆن لە نەخۆشخانەی (FRIEN HOSPITAL ) بۆ نەخۆشییە دەروونییەکان کاری کردووە.
بۆ ماوەی شەش ساڵ کاری لەسەر نەخۆشییەکانی ( شیزۆفرینیا )کردووە و حەوت لێکۆڵینەوەیشی لەسەر ئەو نەخۆشییە لە گۆڤارە پزیشکییەکانی بەریتانیا و سوید بڵاوکردووەتەوە.
پێنج ساڵ خزمەت و کاری پزیشکی لە شانەشینی عەرەبی سعودیە کردووە.
پزیشکی پسپۆڕ ی نەخۆشییە دەروونییەکان بووە لە نەخۆشخانەی مەلیک فەهد ی سەربازی.
پێش ژیاناوایی لە بەریتانیا دەژیا.
ئەندامی کۆمەڵەی پزیشکانی ئێراق-لقی ژنانی کۆمەڵەی مانگی سوور و منداڵانی کەمئەندام و دەورانی زانکۆ بووە.
ساڵی 2017 کۆچی دوایی کردووە.

ئامادەکردنی: سدیق ساڵح [1]

شینی #محەمەد ئەمین زەکی بەگ#

بەشی کورد ئەبێ دەرد و خەفەت بێ
ڕۆژی بەتیرێ جەرگی لەت لەت بێ
ئاسمانی بەختی لێڵ و تاریک بێ
ئەستێرەی کز و ڕوو لە مەینەت بێ
***
قەت نەبوو ڕۆژێ گەردشی دەوران
چەرخی هەڵسووڕێ بەکەیفی کوردان
ناشوکری نەبێ خۆشی لە ئێمە
دوورە بەغەیری شیوەن و گریان
***
بەڵێ زەمانەی چەرخی کەچ ڕەفتار
وا لێمان بۆتە دوژمنی خوێنخوار
دایم خەریکە و بۆ هەل ئەگەڕێ
زیانێ بدا لە کوردی هەژار
***
ورد سەرنج ئەدا کێ بەقیمەتە
کێ نەختێ خاوەن هەوڵ و هیممەتە
گورج ئەیفڕێنێ و لەناوی ئەبا
سەیری کە چەندە چەوت و نەگبەتە
***
جەنابی «ئەمین زەکی بەگ» کەوا
پیاوێ بوو بۆ کورد گەورە و پێشەوا
داخی بەجەرگم زوو لە دەسمان چوو
نازانم بڵێم چی لە هەق ئەوا؟
***
پیاوێ بوو هەتا بڵێن مونەووەر
خاوەنی عیلم و ئەخلاق و هونەر
عومری خۆی دانا لە ڕێی خزمەتا
پێویستە قەدری بگرینە سەر سەر
***
پیاوێک بوو بۆ کورد تەئریخی نووسی
لای نەدا لە ڕێ: مەوقیع و کورسی
زۆر فیداکار و میللەت پەرست بوو
هەواڵی قەومی بەدڵ ئەپرسی
***
پیاوێکی زانا و هێمن و بەبیر
ڕەوشتی بەرز و بەڕا و تەدبیر
ئاواتە خوازی بەرزیی وەتەن بوو
پشتیوانێ بوو بۆ لات و فەقیر
***
پیاوێ بوو نەما، زۆر تەواو پیاو بوو
خاوەن کردار و مەوقیع و ناو بوو
پیاوی وا نامرێ، دیارە ئەمێنێ
لەناو عالەما بەرز و ناسراو بوو
***
ئەی خاک دەخیلتم قەدری بزانە
ئازاری نەدەیت لەلات میوانە
تەئریخی کۆچی «ئەمین زەکی بەگ»
«میللەت مەحزوونە، زۆر پەرێشانە»

#فایەق بێکەس#
سەرچاوە: #دیوانی بێکەس#
سەرچاوەی دەق: ڤەژینبوکس [1]

محەمەد سالار (پاشا)
1. ناو
- محەمەد ئەمین عەبدولرەحمان زەکی مەحمود.
- کەمال مەزهەر ئەحمەد ڕەسول.
2. ناسراوە بە
- محەمەد ئەمین زەکی بەگ.
- د.کەمال مەزهەر.
3. ساڵی لەدایکبون
- ئەمین زەکی: لەساڵی (1880ز) لەدایکبوە.
- د.کەمال: لەساڵی (1937ز) لەدایکبوە.
4. شوێنی لەدایکبون
- ئەمین زەکی لەگەرەکی (گۆیژە)ی سەر بەشاری سلێمانی لەدایکبوە.
- د.کەمال لەشارۆچکەی (ئاغجەلەر)ی سەر بەشارۆچکەی (چەمچەماڵ)ی سەر بەشاری سلێمانی لەدایکبوە. (چەمچەمال لەسەردەمی بابانییەکان سەر بەشاری سلێمانی بوە دواتر لەگەڵ هاتنی بەریتانییەکان بوەتە بەشێک لەکەرکوک و دواتر لەساڵی 1975 کراوەتەوە سەر سلێمانی).
5. ئەسڵی نەسەب
- ئەسڵی نەسەبی هەردوکیان دەگەرێتەوە بۆ شاری سلێمانی.
6. خوێندەواری
- باوکی ئەمین زەکی نەخوێندەوار بوە.
- باوکی د.کەمال خوێندەوار و پلەداری پۆلیس بوە.
7. خوێندن
- ئەمین زەکی خوێندنەکەی بەمجۆرە بوە:
أ‌- یەکەمین ساڵی خوێندنی سەرەتایی لەخوێندنگەی (مەلا عەبدولعەزیز) بوە لەشاری سلێمانی. کەخوێندن تیایدا بەزمانی فارسی بوە (تاکە خوێندنگە بوە لەشار).
ب‌- لەپۆلی دوەم گواستراوەتەوە بۆ قوتابخانەی (روشدییەی سەربازی) و سەرەتایی لەم خوێندنگەیە تەواو کردوە.
ت‌- پاشان (3) ساڵی لە(ئیعدادیەی عەسکەری) لەبەغدا تەواو کردوە.
- د.کەمال مەزهەرخوێندنی سەرەتایی و ناوەندی و ئامادەیی لەشاری سلێمانی تەواو کردوە.
8. پلەکانی خوێندن
- پاش تەواوکردنی خوێندنی سەرەتایی و ئامادەی (ئەمین زەکی) دەستی کردوە بەخوێندن لەبواری سەربازی بەم جۆرە:-
أ‌- لەساڵی (1899ز) پەیوەندی کردوە بەخوێندنگەی سەربازی لەئەستانە (ئەستەنبول) و دەرچوە بەپلەی (ملازمی 2).
ب‌- پاشان پەیوەندی کردوە بە خوێندنگەی ئەرکانی جەنگی لەهەمان شار و دەرچوە بەپلەی (رئیس ڕکن).
ت‌- لەساڵی (1913ز) گەشتی کردوە بۆ شاری فەرەنسا بەمەبەستی خوێندن و خولێکی سەربازی بۆ ماوەی ساڵێک دیوە.
ث‌- لەساڵی (1914ز) بەشدار بوە لەخولێکی ڕاهێنانی فرۆکەوانی بۆ ماوەی (3) مانگ لەشاری (ئایاستفانوس) لەتورکیا.
ج‌- لەساڵی (1915ز) پلەی سەربازی بوەتە (مقدم).
- د.کەمال مەزهەر پاش تەواوکردنی خوێندنی سەرەتایی و ناوەندی و ئامادەیی دەستی کردوە بەخوێندنی گەورە بەم شێوەیە:-
أ‌- بەکالریۆس لەمێژوو – زانکۆی بەغدا لەساڵی (1959ز).
ب‌- دکتۆرا لەمێژوو – ئەکادیمی زانستەکان لەسۆڤێت لەساڵی (1963ز).
ت‌- دکتۆرای ناووک زانستەکانی (D.S.C) - ئەکادیمی زانستەکان لەسۆڤێت لەساڵی (1969ز) یەکەمین خوێندکاری کورد و عێراقییە کەبتوانێت ئەو بڕوانامە بەرزە بهێنێت.
ث‌- لەساڵی (1970ز) نازناوی وانەبێژی وەرگرتوە لەزانکۆی بەغدا.
ج‌- لەساڵی (1973ز) نازناوی (استاذ مساعد)ی وەرگرتوە.
ح‌- لەساڵی (1981ز) نازناوی (استاذ)ی وەرگرتوە.
9. کار
یەکەم: ئەمین زەکی ئەم کارانەی کردوە لەتورکیا:
أ‌- لەساڵی (1902ز) دامەزراوە لەسوپای شەشەم لەبەغداد.
ب‌- لەساڵی (1903ز) دامەزراوە بەسیفەتی ئەندازیار لەبەرێوەبەرایەتی ئیدارەی موڵکایەتی سوننە.
ت‌- لەساڵی (1907ز) بەشدار بوە لەداڕشتنی نەخشەی ئەستەنبول و قەزا و ناحیەکانی.
ث‌- لەساڵی (1908ز) بەشدار بوە لەلیژنەی دیاریکردنی سنوری (تورکیا – بولغاریا) بەسیفەتی (ئەفسەری تۆبۆگرافی).
ج‌- لەساڵی (1910ز) بەشدار بوە لەلیژنەی دیاریکردنی سنوری (تورکیا – ڕوسیا) لەقەوقاس.
ح‌- لەساڵی (1912ز) لەسەر داواکاری خۆی بوەتە سەرباز لەفیرقەی پێنجەم لەسنوری جەنگی (جتالجە).
خ‌- لەساڵی (1914ز) دوبارە بەشدار بوە لەلیژنەی دیاریکردنی سنوری (تورکیا – ڕوسیا) لەقەوقاس.
د‌- لەهەمان ساڵ و پاش هەڵگیرسانی جەنگی یەکەمی جیهانی بوەتە (ئەرکانی جەنگ) لەفەیلەقی یەکەمی سوپای عوسمانی.
ذ‌- لەساڵی (1915ز) گواستراوەتەوە بۆ ناوچەی جەنگی (سلێمان بەگ) بەشدار بوە لەجەنگەکانی (سلێمان بەگ و دە لابجە و شێخ سەعید و کلال) لەنزیک پارێزگای عەمارە.
ر‌- لەهەمان ساڵ بوەتە (مدیر حرکات) لەیەکەی ئەرکان.
ز‌- لەگەڵ پێکهێنانی سوپای شەشەم لەبەغدا بوەتە بەرێوەبەری هەواڵگری سەربازی لەو سوپایە.
س‌- لەساڵی (1917ز) بوەتە یاریدەدەری سەرۆکی ئەرکانی جەنگی لەسوپای حەوتەم.
ش‌- لەو ماوەیەدا بەشدار بوە لەجەنگەکانی (خلیل، قدس،نابلس) لەفەلەستین.
ص‌- لەساڵی (1918ز) گواستراوەتەوە بۆ سوپای سێێەم لە(قەوقاس).
ض‌- لەکۆتایی هەمان ساڵ گواستراوەتەوە بۆ پۆلی (مێژوی جەنگی).
دوەم: ئەمین زەکی پاش گەڕانەوەی بۆ عێراق ئەم کارانەی وەرگرتوە:
أ‌- مامۆستا لەقوتابخانەی سەربازی.
ب‌- ڕاهێنەر و بەرپرس لەقوتابخانەی سەربازی.
ت‌- لەساڵی (1925ز) بوەتە وەزیری ئاوەندانکردنەوە لەحکومەتی عێراقی.
ث‌- لە ساڵی (1927ز) بوەتە وەزیری مەعاریف (پەروەردە).
ج‌- لەساڵی (1928ز) بوەتە پەرلەمانتار لەسەر شاری سلێمانی.
ح‌- لەساڵی (1929ز) بوەتە وەزیری بەرگری.
خ‌- لەهەمان ساڵ بوەتەوە بەوەزیری ئاوەدانکردنەوە و گواستنەوە. (چەند جارێک وازی هێناوە و دوبارە دیاری کراوەتەوەوە چەند پۆستێکی دیکەی لەهەمان وەزارەت وەرگرتوە).
د‌- لەساڵی (1931ز) بوەتە وەزیری ئابوری و گواستنەوە. (چەند جارێک وازی هێناوە و دوبارە دیاری کراوەتەوەوە چەند پۆستێکی دیکەی لەهەمان وەزارەت وەرگرتوە).
ذ‌- لەساڵی (1937ز) بەنائیبی سلێمانی هەڵبژێراوەتەوە.
- د.کەمال مەزهەر ئەم کارانەی وەرگرتوە:
أ‌- مامۆستایی ئامادەیی لە (ئەیلولی 1959ز – ئازاری 1960ز).
ب‌- مامۆستا لەبەشی مێژوو، کۆلێژی ئاداب – زانکۆی بەغدا لە تەموزی 1970 تا خانەنشین بونی لە (2009ز).
ت‌- ئەمینداری گشتی کۆڕی زانیاری کوردی (1971 – 1975).
ث‌- ئەندامی ئەکادیمیای زانستی کوردستانە.
10. ڕێزلێنان
- ئەمین زەکی:-
أ‌- لە (13ی شوباتی 1914ز) مەدالیای ئازایەتی پێدراوە لەتورکیا.
ب‌- لە (1ی نیسانی 1914ز) مەدالیای جەنگی پێدراوە.
ت‌- لە (کانونی دوەمی 1915ز) مەدالیای خاچی ئاسنی ئەڵمانی پلە دووی پێدراوە.
ث‌- لە (تشرینی دوەمی 1917ز) مەدالیای ئیمتیازی زیوی پێدراوە.
ج‌- لەهەمان ساڵ مەدالیای جەنگی حکومەتی نەمسای پێدراوە.
ح‌- لە (ئازاری 1918) مەدالیای خاچی پلە یەکی پێدراوە لەفەلەستین.
- د.کەمال مەزهەر:-
أ‌- ڕێزلێنان لەلایەن دیوانی سەرۆکایەتی کۆماری عێراق سەردەمی سەدام حسێن لەسەر توێژینەوەیەک بەناونیشانی (المفکر و مهمات المرحلة فی ضوء تجربة الکوميديا الالهية لدانتی) (1984ز).
ب‌- ڕێزلێنانی مێژونوسی عەرەبی لەلایەن یەکێتی مێژونوسانی عەرەب (1986ز).
ت‌- بروانامەی ڕێزگرتن، لەلایەن وەزارەتی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی عێراقی (1987ز).
ث‌- سیمبولی ڕێزلێنان لەلایەن کۆمەڵەی ڕۆشنبیری عێراقی (1995ز).
ج‌- درعی ئیمتیازی ئەدەبی لەلایەن یەکێتی نوسەران لەعێراق (1995ز).
ح‌- بروانامەی ڕێزگرتن لەلایەن یەکێتی گشتی نوسەران و ڕۆشنبیران لەعێراق (1995ز).
خ‌- کۆمەڵێک ڕیزلێنانی دیکە لەلایەن ناوەندە کوردییەکان.
11. زمان
- ئەمین زەکی زمانەکانی (کوردی، عەرەبی، تورکی، فارسی، ئینگلیزی، فەرەنسی، ئەڵمانی) زانیوە.
- د.کەمال مەزهەر زمانەکانی (کوردی، عەرەبی، ئینگلیزی، ڕوسی، کەمێک فارسی) دەزانێت.
12. کەسایەتی
- ئەمین زەکی:-
أ‌- مێژوونوس بوە.
ب‌- لەبواری سەربازی خاوەن کار و پلەدار بوە و نوسەر بوە.
ت‌- سیاسەتمەدار بوە پۆستی وەزیر و بەرێوەبەری گشتی وەرگرتوە.
ث‌- شاعیر بوە چەند جارێک لەغوربەت و لەگۆڤاری گەلاوێژ شیعری نوسیوە.
- د.کەمال:-
أ‌- مێژوونوسە.
ب‌- لێکۆڵەرە.
ت‌- لەسەرەتای لاوێتی ئەندام بوە لەحیزبی شیوعی و بۆ ماوەی (1) ساڵیش بەشداری شۆرشی کوردی کردوە (1974 – 1975ز).
13. ڕۆژنامە و گۆڤار
- ئەمین زەکی نوسینەکانی لەرۆژنامە و گۆڤارەکانی (بانگی کوردستان، ژیانەوە، ژیان، ژین، گەلاوێژ، نزار) بڵاوکردوەتەوە.
- د.کەمال مەزهەر نوسینەکانی لەرۆژنامە و گۆڤارەکانی (الاهالی، ژین، هاوکاری، التآخی، العراق،... هتد).
14. بەرهەمەکانیان
- ئەمین زەکی بەرهەمەکانی پۆلێن ئەبن بۆ (3) بەش:
یەکەم: بەرهەمە سەربازییەکان سەرجەمیان بەزمانی تورکی نوسراون:
أ‌- الجيش العثمانی
ب‌- دراسة الحروب العثمانية
ت‌- کيف فقدنا العراق
ث‌- معارک و ووقائع ساحات القتال العثمانية فی الحرب العالمية
ج‌- الحروب و المعارک العراقية و أخطاؤنا
ح‌- معرکة طيسفون مع ذيل
خ‌- بغداد و حادث فقدها الاخير
د‌- مختصر تأريخ حرب العراق.
دوەم: بەرهەمە مێژوویەکان:
أ‌- خلاصەیەکی تآریخی کورد و کوردستان (دوو بەرگ).
ب‌- مشاهیر الکرد و الکردستان.
ت‌- تاریخی سلێمانی و وڵاتی.
سێێەم: بەرهەمەکانی دیکە
أ‌- محاسەبەی نیابەت.
ب‌- دوو تەقەلای بێ سود
- د.کەمال جگە لەوەرگێرانی (2) کتێبی و سەرپەرشتی سەدان نامەی ماستەر و دکتۆرا و هەڵسەنگاندنی بۆ دەیان کتێب کردوە، بەرهەمەکانیشی بەنزیکەی سەروو (30) کتێب دەبن و دابەش ئەبن بۆ چەند پۆلێک، ئەوانیش:-
یەکەم: مێژوو بەگشتی وەک کتێبەکانی (مێژوو، ئافرەت لەمێژودا، أضواء علی القضايا الدولية فی الشرق الاوسط... هتد).
دوەم: مێژوی کورد وەک کتێبەکانی (کوردستان لەساڵەکانی شەری یەکەمی جیهانیدا، چەند لاپەرەیەک لەمێژوی گەلی کورد (2 بەرگ)، مێژوی مەهاباد... هتد).
سێیەم: مێژوی عێراق وەک کتێبەکانی (چینی کرێکارانی عێراق، ثورة العشرين فی الاستشراق السوفيتی، صفحات من تأريخ العراق المعاصر... هتد).
چوارەم: مێژوی ئەوروپا وەک کتێبەکانی (رێنیسانس، میکاڤیلی و المیکاڤیللیە، موجز تآریخ اوروبا الحدیث... هتد).
15. کۆچی دوایی
- ئەمین زەکی لەساڵی (1948ز) کۆچی دوایی کرد و لەگردی سەیوان نێژراوە بەتەنیشت گۆری مستەفا پاشای یاموڵکی.
- د.کەمال لەژیاندا ماوە.
16. یەکتر بینینی د. کەمال مەزهەر و محەمەد ئەمین زەکی بەگ
د.کەمال مەزهەر لەدیدارێکدا لەگەڵ ڕۆژنامەی (ئاسۆ) کەلەژمارە (501)دا بڵاوبوەتەوە دەڵێت:
یەکێک لەوانەی کەمن هەمیشە ئاماژەی بۆ دەکەم و بەمامۆستای گەورەی خۆمی دادەنێم، خوالێخۆشبوو مامۆستا محەمەد ئەمین زەکی یە، هەروەها دەنوسێت کابرا پەکی کەوتبوو، چونکە بەمنداڵی دیبوم لەماڵی خۆۆیان لەگەڵ سانیحە خانی کچی مامۆستا ئەمین زەکی، پێم وا بێت لەپۆلی چوار یان پێنجی سەرەتایی بووم کەهاتین لە بەغدا دیمان پاش ئەوە بەماوەیەکی کورت کۆچی دوایی کرد.
17. خاڵی هاوبەش
د.جەبار قادری مێژوونوس لەمبارەیەوە دەڵێت ئەگەر شەرەفخانی بەتلیسی باوکی مێژوی کورد بێت، ئەگەر محەمەد ئەمین زەکی بەگ سەقافڵەی مێژونوسانی نوێی کورد بێت ئەوا دکتۆر کەمال بێ یەک و دوو ئەو زانا کوردەیە کەزانستی مێژوی لەلای خوێنەرانی هاوچەرخی کورد شیرین کرد و مێژوی گەلی کوردی لەچیرۆک و ئەفسانە و باس و خواسی میر و دەرەبەگەوە گواستەوە بۆ مێژوی هەموو کۆمەڵگەی کوردەواری.

ناڤ: محەممەد ئەمین
ناسناڤ: زەکی بەگ
ناڤێ بابێ: حاجی عەبدولڕەحمان
ساڵا ژ دایکبوونێ: 1880
ڕۆژا مرنێ: #10-07-1948#
جهێ ژ دایکبوونێ: تاخا #گوێژە#یێ، باژارێ #سلێمانی#
$ژیاننامە$
محەممەد ئەمین زەکی ناڤێ وی یێ تەواو «محەممەد ئەمینێ کوڕێ عەبدولڕەحمانێ کوڕێ مەحموود باپیر»ە، ل ساڵا 1880 ل تاخا گوێژەیا باژاڕێ سلێمانیێ ژدایکبوویە، دەیک و بابێن وی نەخواندەڤان بوون و خودان دەوار و کاروان بوون. ل ساڵا 1892 چوویە فێرگەها «موڵکی» یا قویناغا سەرەتایی ل سلێمانیێ ، پاشان بۆ دەمەکێ ژی ل فێرگەها مەلا عەزیز خواندییە. ل ساڵا 1893 چوویە فێرگەها ڕوشدیێ یا سەربازی ل سلێمانیێ و پاش دوو ساڵ ژ خواندنێ چوویە هەمان فێرگەهێ ل باژارێ بەغدایێ. ساڵا 1898 چوویە کۆلێژا سەربازی، بەشێ ئەرکانێ ئەستەنبول ل ساڵا 1902 ب پلەیا «رەئیس چاک» دەرچوویە و ل لەشکەرێ عوسمانی ب پلەیا شەشێ ل بەغدا هاتیە دامەزراندن. ساڵا 1903 هەتا تیرمەﮪا 1924 ل لەشکەرێ عوسمانیدا چەند جۆرە پلە دەرباسکرینە. .=KTML_Photo_Begin=https://www.kurdipedia.org/files/relatedfiles/2008/194/0005.JPG=KTML_Photo_Alt=محەمەد ئەمین زەکی بەگ=KTML_Style=width:20%;height:20%;float:right;=KTML_Photo_Target_Link=https://www.kurdipedia.org/files/relatedfiles/2008/194/0005.JPG=KTML_Photo_End= دگەل ڤەگەڕیانێ بۆ ئیراقێ ل 02-02-1925 هەتا 15-07-1925 فەرمانێ دوویێ پشکنەر فەرماندەهێ فێرگەها سەربازی یا ئیراقێ بوو. ل ساڵێن 1925 -1928 -1937 نوینەرێ هەلبژارتی بۆ ئێکەمجار ل شالیارێتی عەبدولموحسن ئەلسەعدوندا بوویە شالیارێ کارداری هامووشۆ تا 10 -11 1941 بۆ 10 جار ل شالیاریتێن زانستی، بەرگری، ئابووری و هامووشۆ دا بوویە ل 10-2-1942 ژبەر نەباشیا تەندروستیا خوە دەست ژ کاروبارێن میری کێشا. ل شەڤا 9 لسەر 10-7-1948 ل باژاڕێ سلێمانیێ ژ نشکەکێ ڤە گورچیلێن وی ژ کار دکەڤن و خوین لێ پیس کریە، هەر ژبەر وێ ئەگەرێ دچیتە بەر دلؤڤانیا خودێ. ئەمین زەکی بەگ شەیدایێ هەلبەست ، وێژە، خوەشنڤێسی و وێنەکێشیێ بوو، زمانێن کوردی، عەرەبی، فارسی، ئینگلیزی، تورکی، ئەڵمانی و فەرەنسی زانینە، ب تورکی و عەرەبی و کوردی دەربارەی مێژوویا جەنگی، لەشکەر، مێژوویا ڕامیاری، خودان بەرهەمێن بها و گرانە. [1]
$محەممەد ئەمین زەکی بەگ خودانێ پتر ژ 12 پەرتووکا نە، ئەڤەژی چەند ژ بەرهەمێن وی نە:$
1- «محاسەبەی نیابات» - 1928 (کو تێدا ژ بۆ خواندەوانا لاپەڕا چالاکیێن خوە ل ئەنجوومەنا نوێنەراندا کۆمکرینە)
2- «خولاسەیەکی تەئریخی کوردستان» بەشا ئێکێ ساڵا 1931 و بەشا دوویێ ساڵا 1937 (ژ بۆ زمانێ عەرەبی هاتییە وەرگێڕان)
3- «دوو تەقەللای بێ سوود» 1935 (کو یاداشتەک 69 لاپەڕەییە: ساڵا 1930 بۆ زمانا کورد دابوویە میری، کو بەلاڤ کرنا وێ هاتە قەدەخەکرن)
4- «تەریخی وڵاتی سلێمانی» 1939
5- «کورد بەناوبانگ» بەشا ئێکێ ساڵا 1945 و بەشا دوویێ ساڵا 1947
6- «تاریخ الدولەو الامارات الکردیە» 1945

$ژیاننامە$
محەمەد ئەمین زەکی ناوی تەواوی محەمەد ئەمینی کوڕی حاجی عەبدولڕەحمانی کوڕی مەحمود باپیرە، لە ساڵی 1880 لە گەڕەکی #گۆیژە#ی شاری #سلێمانی# لەدایک بووە، باوک و دایکی نەخوێندەوار بوون و خاوەن وڵاخ و کاروان بوون.
لە ساڵی 1892 چووتە فێرگەی (موڵکیی) سەرەتایی سلێمانی پاشان ماوەیەکیش لە فێرگەی مەلا عەزیز خوێندویەتی.. لە ساڵی 1893 چووەتە فێرگەی ڕوشدیەی سەربازی سلێمانی و دوای دوو ساڵ خوێندن چووەتە ڕوشدیەی سەربازی بەغدا. ساڵی 1898 چووەتە کولێژی سەربازی هەروەها بەشی ئەرکانی ئەستەنبول کە لە ساڵی 1902 بەپلەی (رەئیس چاک) دەرچووە و لە لەشکری عوسمانی شەشەمی بەغدا دامەزراوه.
ساڵی 1903 تا تەمووزی 1924 لە لەشکری عوسمانیدا چەند جۆر پلەی بڕیووه، لەگەڵ گەڕانەوەشی بۆ ئێراق لە 02-02-1925 تاکوو 15-07-1925 فەرمانی دووەم پشکنەر فەرماندەی فێرگەی سەربازی ئێراقی بووه.=KTML_Photo_Begin=https://www.kurdipedia.org/files/relatedfiles/2008/194/0005.JPG=KTML_Photo_Alt=محەمەد ئەمین زەکی بەگ=KTML_Style=width:20%;height:20%;float:right;=KTML_Photo_Target_Link=https://www.kurdipedia.org/files/relatedfiles/2008/194/0005.JPG=KTML_Photo_End=
ساڵانی 1925، 1928 و 1937 نوێنەرەی هەڵبژێراوی بۆ یەکەمجار لە شالیارێتی عەبدولموحسین ئەلسەعدوندا بووە بەشالیاری (کارداری و هامووشۆ) تا 10-11-1941 بۆ 10 جار لە شالیاریتییەکانی زانستی، بەرگری، ئابووری و هاموشۆدا بووە لە 10-02-1942 لەبەر نەخۆشی بەیەکجاری دەستی لەکاروباری میری هەڵگرت.
لەشەوی 9 لەسەر 10-07-1948 لە شاری سلێمانی کتوپڕ گورچیلەکانی لە کار کەوتوون و خوێنی لێی پیس کردووە، بەو هۆیەوە کۆچی دوایی کردووە.
ئەمین زەکی بەگ ئارەزووی لە هۆنراوە، وێژه، خۆشنووسین، نیگارکێشان بووه، زمانەکانی کوردی، عەرەبی، فارسی، تورکی، ئینگلیزی، ئەڵمانی و فەڕەنسیی زانیووه، بەتورکی و عەرەبی و کوردی لەبارەی مێژووی جەنگ، لەشکر، مێژووی ڕامیاری خاوەنی بەرهەمی بەنرخه.[1]
$خاوەنی زیاتر لە 12 پەرتووکە، ئەمەش چەند بەرهەمێکی (محەمەد ئەمین زەکی بەگ) ه:$
(بڕوانە بابەتی پەیوەستکراو)
1- محاسەبەی نیابات - 1928 (کەتیایدا پەراوی کردەوەکانی لەئەنجوومەنی نوێنەراندا بۆ خوێنەر کۆکردووەتەوە)
2- خولاسەیەکی تەئریخی کوردستان بەشی یەکەم ساڵی 1931 و بەشی دووەم ساڵی 1937 (وەرگێڕدراوەت سەر زمانی عەرەبیش)
3- دوو تەقەللای بێ سوود 1935 (کەپاداشتێکی 69 لاپەڕەیه: ساڵی 1930 بۆ مانی کورد دابوویەمیری، بڵاوکردنەوەی قەدەغەکرا)
4- تەریخی وڵاتی سلێمانی 1939
5- کورد بەناوبانگ بەشی یەکەم ساڵی 1945 و بەشی دووەم ساڵی 1947
6- تاریخ الدولەو الامارات الکردیە 1945

[1]