شوێن: گوندی شێخ مەحمودی سەربە شاری #قەڵادزێ#
رۆژ یان ساڵی گیرانی وێنەکە: #01-05-1984#
کەسایەتییەکانی ناو وێنەکە: (1- مامۆستا ئیقباڵ -مۆسیقی، 2- فەرهاد شوکروڵڵای بابان- سروودبێژ، )
کۆرس: (1- مستەفا سەید، 2- عومەر 13، 3- قادر چاوشین، 4- #کوردۆ چاوشین#، 5- شێرکۆ ئێرانی، 6- دڵشاد عەوڵڵا ڕەش، 7- خدر زوحاک، 8- نیعمەت سەقزی، 9- لەتیف عەوڵڵا ڕەش
ناوی وێنەگر:(نەناسراو)
[1]

وینەکە.لای ڕاست لەپێشەوە :- ئەحمەد ئەفەندی (موتەسەریفی سلێمانی سالی 1924)، شێخ مەحمود،زاوای شێخ مەحمود و وەزیری ناوخۆی.. لەپشتەوە لای ڕاست :- تۆفیق سلیمان سەکەنە، حەمە ڕەشید ئاغا و ماجد مستەفا.

ئامادەکردنی: جەلال تەقی

دوای زیاتر لە سەدەیەک لە شۆڕشەکەی #شێخ مەحمودی حەفید# یەکەم مەلیکی کوردستان، بەریتانیا بەفەرمی داوای لێبوردن لە کورد و بنەماڵەی شێخ مەحمودی حەفید دەکات، نەوەیەکی شێخ مەحمودیش لەڕێگەی شارپرێسەوە زانیاریی زیاتر ئاشکرادەکات.
شێخ مستەفا حەفید لەلێدوانێکی تایبەتدا بەشارپرێسی وت: زۆرشت هەن کە لە مێژوودا ڕوویانداوە شاراوەن و دیووە ڕاستیەکەیان دیار نییە، یان بەئەنقەست شاردراونەتەوە، یان مێژوونوسان غەدریان کردووە، بۆ نمونە مێژونوسێک نەهاتووە بەڕاستی دژایەتی بەریتانیا باسبکات دژی کورد و شۆڕشەکەی یەکەم مەلیکی کوردستان.
ئاشکراشیکرد، بۆ سەلماندنی ئه و ڕاستیە کە بەریتانیا دژایەتی کوردی کردووە و هیچ بەرنامەیەکیان بۆ کورد پێ نەبووە جگە لە دژایەتیکردن، ماوەیەک لەمەوبەر باڵیۆزی بەریتانیا لە عێراق لە سەردانێکیدا بۆ دیوەخانی شێخ لەشاری #سلێمانی#، باسی له و ڕۆژگارانە کرد کە کورد خەباتی دەکردوو ئەوانیش نەک هیچیان بۆ کورد نەکرد، بەڵکو دژایەتیشیان کرد.
نەوەکەی شێخ مەحمود باسی لەسەردانەی باڵیۆزی بەریتانیا کرد بۆ دیوەخانەکەی شێخ و وتی: باڵیۆز بەئاشکرا ڕایگەیاند، ئێمە ئەوکات و له و سەردەمەدا هچیمان بۆ کورد پێنەبووە و هیچمان بۆ کورد نەکرد جگە لەدژایەتیکردن، بۆیە بەفەرمی وەکو شانشینی بەریتانیا داوای لێبوردن لەگەلی کورد و بنەماڵەی شێخ مەحمودی حەفید یەکەم مەلیکی کوردستان دەکەین.
وەکو شێخ مستەفا باسیکرد، هەر لەماوەی ڕابردووش وەکو باڵیۆزخانەی بەریتانیا داوای چەند وێنەیەکی مێژویی و دەگمەنی شێخ مەحمودیان کردوو ئێستا ئه و وێنانە لەباڵیۆزخانە و کونسوڵخانەی بەریتانیا لە عێرا ق و هەرێم هەڵواسراون.
شێخ مستەفای حەفید باسی لە فێستیڤاڵێک کرد بۆ یادی یەکەم مەلیکی کوردستان و وتی: لەئێستادا کار بۆ ئەوە دەکرێت، بەهەماهەنگی لەگەڵ حکومەتی هەرێم و پارێزگای سلێمانی و بنەماڵەی شێخ مەحمود، مانگی 10ی ئەمساڵ لەدەربەندی #بازیان#، گەورەترین فێستیڤاڵ بۆ یادی شێخ مەحمود دەکرێت بەئامادەبونی سەرجەم باڵیۆزانی وڵاتانی دونیا کە لە عێراقن لەگەڵ کونسوڵخانەکانیان لەهەرێمی کوردستان.
ئەوەشی وت، بۆ ئه و مەراسیمە سەرجەم بەرپرسانی حکومەتی عێراق و هەرێمیش بانگهێشتکراون، چاوەڕوان دەکرێت ئه و فێستیڤاڵە بەبەشداریی نزیکەی 100 هەزار لە هەر چوار پارچەی کوردستان بەڕێوەبچێت.
لەنێوان ساڵانی 1919و 1922 شێخ مەحمودی حەفید حکومەتێکی کوردیی پێکهێناو دوو شۆڕشی دژی حوکمی بەریتانیا بەرپاکرد، دوو ساڵی پێچوو تا دەسەڵاتی بەریتانی توانیی ڕاپەڕینەکان سەرکوتبکا
وەکو شێخ مستەفا ئاماژەی پێدا، ڕەتکردنەوەی بەریتانیەکان بۆ حوکمی سەربەخۆی کورد لەوەوە سەرچاوەیگرت، کە ئەگەربێت و حوکمی سەربەخۆی کورد لە ناوچەکەدا سەربگرێت، وادەکات عەرەبەکانی تر لە هەردوو ناوچەی #بەغدا#و بەسرە داوای سەربەخۆیی بکەن و بەمەش کۆنترۆڵی ڕاستەوخۆی بەریتانیەکان بەسەر میسۆپۆتامیادا لەناودەچێت.
لەساڵی 1922 دوای دورخستنەوەی شێخ مەحمود بۆ هیندستان، جارێکی تر بەریتانیا شێخ مەحمودیان گێڕایەوە سەر دەسەڵات، بەو هیوایەی شێخ مەحمود کوردەکان ڕێکبخاتەوەو دژایەتی تورکەکان بکات کە داوای #موسڵ #و #کەرکووک#یان دەکرد، ئەوە بوو شێخ مەحمود حکومەتی کوردستانی ڕاگەیاند و خۆی وەک مەلیکی کوردستان ناساند، دواتر ڕەزامەندی دەربڕی بەئۆتۆنۆمییەکی سنوردار لەچوارچێوەی دەوڵەتی عێراقی تازەپێکهێنراودا.
لەساڵی 1930 و دوای ڕاگەیاندنی وەرگیرانی عێراق لە(عوسبەتول ئومەم)، شێخ مەحمود سێیەم ڕاپەڕینی دەستپێکرد کە بەهێزە زەمینی و ئاسمانییە بەریتانییەکان سەرکوتکرا. [1]

[1]

قوتابخانەی شێخ مەحمود
پۆلی شەشەم، ساڵی
1985 گیراوە

[1]

ئەم مۆرانە لە #وەزارەتی دارایی#ی حکومەتی پادشانشینی کوردستان لە #سلێمانی# بەکارهێنراون.

جەلال تەقی
سلێمانی-1998

دەقی نامەی شێخ مەحمود بۆ سەرۆکی ئەنجومەنی (کۆمەڵەی گەلان) عصبە الامم
پاریس 21 مارس 1931
بەڕێز جەنابی سەرۆک
شانازی ئەوەم هەیە ترس و شکاتی نەتەوەیەکتان پێ ڕاگەیەنم کە خودی خۆتان خستوتانەتە ژیر ئینتداب و پاراستنی خۆتانەوە و دەشگوترێ ئەوەی ئینتداب دەکات، پارێزەریشە. ئەم نەتەوەیە نەتەوەی کوردە کە من زۆر شانازی بەوەوە دەکەم بە یەکێک لەوان دەژمێرێم و ئیستا ئەم نەتەوەیە لە بەشی باشوری وڵاتی گەورەی کوردان کە بە عیراقەوە لکینراوە، نیشتە جێ یە.
من بەئەرکی خۆمی دەزانم سەرنجی بەڕێزتان بۆ ئەو خاڵە ڕاکێشم کە خاکی کوردستانی لکێنراو بە عیراقەوە، بەهیچ شیوەیەک وەک (بین النهرین) نەکەوتۆتە ژێر دەستی هیچ یەک لە هیزەکانی دەوڵەتە یەکگرتوەکان یان دەوڵەتە هاوپەیمانەکان. کوردەکان خۆیان لە 1918دا چەکیان هەڵگرت و هێزەکانی تورکیان ناچارکرد خاکەکەیان چۆڵ بکەن, سەربەخۆییان ڕاگەیاندن و دەوڵەتیکیان دروستکرد کە بەڕێوبەرایەتی وڵاتی بەناوی (دەوڵەتی کوردستانی باشور) گرتە دەست. لەو سەردەمەدا عێراق پشێوی تێکەوتبوو، هێشتا هێزەکانی یەکگرتوو(متحد) و هاوپەیمانی (متفقین) لە ناویدا جەنگیان دەکرد. پاشان بۆ بەدبەختی ئێمە خاکەکەمان بە عێراقەوە لکێنراو، ئەوروپاش کە لافی ئەوەی لێ دەدا کە بۆ بەرگریکردن لە ماف و دادپەروەری چەکی هەڵگرتووە، لە بەرامبەر ئەم ستەمە گەورەیەدا بێ دەنگ بوو. ستەمێک کە چارەنووس و داهاتووی نەتەوەیەک کە ئەگەر چی نەک بە ڕەسمی بەڵام بەکردەوە بووبوە خاوەن دەوڵەتی سەربەخۆ، خۆی بەستەوە بە چارەنوسی نەتەوەیەکی دیەوە، کە نەژاد و داب و نەریت و مێژوو زمان و سیمایان لەیەک جیاوازە. گەر چی هێشتا جێی سوپاس بوو کە باری ئەم ستەمە گەورەیە بەو بەڵێنە کەم بوەوە کە (کۆمەڵی گەلان) سەبارەت بە بەخشینی خودموختاریەکی تەواو بە کوردستانی باشوری دابوو.

بەڵێ لەگەڵ ئەوەشدا کە چەندان ساڵ بەسەر ئەو بەڵێنەدا تێدەپەڕێ کەچی نەک هەر بەڵێنەکە جێبەجێ نەکراوە بەڵکو بەپێچەوانەوە ژیانی خۆمان و ژن و مناڵ و باوکانمان لە ژێر هەڕەشەی ئاگری تۆپ و فرۆکە بۆمبهاوێژەکان و ڕەشاشە دایە، بەو تاوانەی ئامادەنین ببین بە عەرەب و چاو لە ڕێی جێبەجێکردنی ئەو بەڵێنانەین کە پێمان دراوە.

دەوڵەتی عێراقی هیچ دوودڵ نەبووە لەوەی شاری سلێمانی – پایتەختی کوردستانی باشور- بۆمباران بکات و کوردەکانی ئەم شارەی کوشتوە بەتاوانی ئەوەی ئامادە نەبوون بەشداری لە هەڵبژاردنێکدا بکەن کە ئەو دەیەوێت بۆ بەدەستهێنانی ڕەزامەندی سەبارەت بە بڕیاریک ئەنجامی بدات کە هەموو مافە ڕەواکانی کوردان پێشێل دەکاو کۆشکی ئومێد و ئارەزویان بۆ ئایندە، دەڕمێنێ.
ئێمە بڕوامان وایە ئەم تۆپ و گوللانەی بەسەر قوربانیانی کوردی دانیشتوی کوردستانی باشوردا دەبارێ، لە بنەڕەتدا هێرشێکیشە دەکرێتە سەر حەیاو ئابڕووی (کۆمەڵی گەلان). چونکە کوردەکان لەژێر ئینتدابی ئەو (کۆمەڵە) یەدان، واتە لەژێر پاریزگاری ئەودان.

ئەگەر هێزەکانی دوڵەتی عەرەبی عێراقی پشتیان بە فڕۆکە و سوپاکانی دەوڵەتی ئینگلیز نەدەبەست کە (کۆمەڵی گەلان) ئینتدابی ئەم سەرزەمینەی بە ئەوان سپارد و تابەناوی (کۆمەڵەی گەلانەوە) بەڕیوەی بەرن، ئەوا میژوو دوبارە دەبۆوە و هیرشکردن بۆ بەغدا و داگیرکردنی بۆ کوردەکان وەک کاری ڕۆژانە ئاسان دەبوو. ئیمە ئامادەین و هەمیشەش ئامادە دەبین لەبەرامبەر عەرەبەکاندا، بەرگری لە وڵاتەکەمان بکەین. بەڵام لەبەر ئەوەی نامانەوێت توشی ڕوبەروبونەوەیەکی چەکداری ببن لەگەڵ دەوڵەتی ئینگلیزدا کە بەناوی ئەو (کۆمەڵە) بەڕیزەوە هەنگاو دەنێ، ئەوا وامان بەباش زانی بۆ شکاتکردن ڕوبکەینە (کۆمەڵەی گەلان) و داوای جێبەجێکردنی ماف و دادپەروەری بین.
بێگومان بەداواکاری ئەوەی وڵاتی ئێمە بە عیراقەوە بلکێنرێ و هەوڵدان بۆ ڕازیکردنمان بۆ قبوڵکردنی ئەم لکاندنە بەزۆری چەک، بەهیچ شێوەیەک ئەو ئاشتی و ئاسایشەی کە (کۆمەڵی گەلان) دەیەوێت لەم بەشەی دنیادا بەرپای بکات، دابین ناکرێت.تا ئەوکاتەی چارەنوسی وڵاتی کورد بەدەستی ڕۆڵەکانی خۆی نەسپێرێ و تا ئەودەمەی دەوڵەتیکی کوردی بەڕیوەبەرایەتی بەشی کوردنشینی ئەم ناوچەیە نەگرێتە دەست، ئومیدێک بە ئاشتی و ئاسایش لەم ناوچەیەدا نیە. کورد کە خاوەن میژویەکی هەزار ساڵەن و هەمیشە لە قۆناغە جیاوازەکانی میژودا زانیویانە و توانیویانە بەرگری لە ژیان و وڵات و مێژوو دەزگا نەتەوەییەکانی خۆیان بکەن، ئێستە بڕیاریان داوە بۆ بەرگریکردنی چەکدارانە لە خۆیان تا دواکەس بمرن، بەڵام مل بۆ کۆیلەیەتی عەرەبەکانی عیراق، کەچ نەکەن. ئێمەی کورد دەمانەوێت لەگەڵ هەموو گەل و نەتەوەکاندا دۆست بین و بەرامبەر بەهیچ گەلێکیش ڕقمان لە دڵدا نیە. بەڵام لە کاتیکدا کە سەربەخۆیی تەنانەت بەهەندی گەلی سەرەتایی ئەفریقا وەک لیبریا دەدرێت و لەگەلی وەک ئێمە زەوت دەکرێت کە توانیوێتی بەشەرەف وئازایەتی و قارەمانیتی و غەریزەی پاڵەوانی و هۆش وزیرەکی خۆی پایەیەکی مەزن لە میژووی گەلاندا بەدەست بهێنێ، ئیدی ئەمە ستەمێکە کە ناتوانین لێی بێدەنگ بین. بەتایبەتی کە پێش ماوەیەک دەوڵەتی عێراق کە توشی نەخۆشی دەمارگیری توند ڕەوی نەژادی بووە، هەوڵ ئەدا بە پشتیوانی دەوڵەتی ئینگلیز وبەهۆی خوێناویترین هەنگاوی جەنگیەوە، بەرگریکردنمان تێک بشکێنێ.

خوێن وئاگر هەرگیز نەیتوانیوە و ناتوانن ڕاستیە میژوییەکان بگۆڕن و سەدان هەزار کوردی وەک سەلاحەدین و کەریم خانی زەند بکەن بەعەرەب. نەتەوەی من و خودی خۆشم بەهیچ شێوەیەک دەمارگیری ئاینزایی (مزهبی) مان نیە و تینوی خوێنڕێژی نین و ئەگەر چەکیشمان هەڵگرتووە تەنها لەبەر ئەوەیە کە ناچاریان کردوین و بەسەریاندا سەپاندوین.

ئێمە خواستی دەسەڵاتگرتن بەسەر هیچ نەتەوەو هیچ وڵاتیکماندا نیەو نامانەوێ ئاغاو سەرداری هیچ کەسێک بین. بەڵام ئەوەش قبوڵناکەین کە خەڵکانی دی بەسەرماندا زاڵ بن یان جگە لە خۆمان سەردار وئاغایەکمان هەبێت. ئەمەش خۆی ئامانج و ئایداڵیکە کە چەندان هەزار کەس لەکاتی ئەم جەنگی دوایدا، لە پێناوی دا گیانی خۆیان فیداکرد.ئەمە جگە لەوەی ئەمە مافێکە کە خودی (کۆمەڵی گەلان) هەر لەم ڕۆژانەی دوایدا، بۆی سەلماندوین ڕیگەم بدەن بە دڵنیاییەوە پێتان ڕابگەیەنم ئەم دۆخی شۆڕشگێڕیەی کە هۆکارەکەی دەگەڕێتەوە بۆ بەدنیەتی دەسەڵاتدارانی عێراق، کۆتای پێ نایەت ئەوکاتەنەبێت کە هەموو مافەڕەواکانی کورد بەڕەسمی بناسرێ و لەبەرچاو بگیرێ.
ئەوەی ئێمە دەمانەوێت داننانە بە سەربەخۆیی وڵاتەکەماندا... واتە (دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستانی باشور) داو بڕین و لەناوچونی هەموو پەیوەندیەک بەدەوڵەتی عەرەبی عێراقەوە. جگە لەمەش پەیمانی تازەی نیوان ئینگلیز و عێراق کە کۆتایی بە ئینتدابی ئینگلیزی بەسەر عێراقدا دێنێ، ئەو ڕاستیە دەردەخات کە ئەو ڕێگە چارەیەی پێشنیارمان کردووە بە تەواوی عقڵانیە و هیچ ڕێگەیەکی دەربازبونی لێ نیە.
کۆمەڵی گەلان دەبێ گەر بەسەرنجدان لە ڕوداوەکانیش بووە، بگەڕێتەوە بۆ بڕیارەکەی خۆی کە 1925 داوێتی.
لەگەڵ ئەوپەڕی ڕێزمدا
شێخ مەحمود بە نوێنەرایەتی
دانیشتوانی کوردستانی باشور

سەرچاوە
کتێبی شێخ مەحمودی قارەمان و دەوڵەتەکەی خوارووی کوردستان بەرگی دووەم لەنووسینی محەممەد ڕەسوڵ هاوار[1].
سەرچاوە : کتێبی سەردەمی قەڵەم و موراجەعات (1928-1931)نوسینی نەوشیروان مستەفا[2]