یک قرن از تأسیس اولین مدرسه در رواندز به نام شاه بزرگ می گذرد. در اوایل قرن گذشته دانش‌آموزان شهرستانهای #کویە# و #شقلاوه# نیز در این مدرسه تحصیل کردەاند و دانش اموزان از همه گروه‌های قومی و مذهبی در آنجا ثبت نام کردند.
احمد قدیر حمد امین، والی بخش #رواندز# به باسکورد گفت: بنا به منابع تاریخی و سخنان سالمندان و فرهیختگان رواندز، مدرسه پادشاه بزرگ منطقە رواندز به عنوان اولین مدرسه در اداره مستقل #سوران# میباشد.
سید طاهای شمزینی، والی وقت بخش رواندز گفت که این مدرسه ابتدا در خانه یکی از شهروندان به نام حاجی بیگ در نزدیکی مسجد خانقاه در بازار ساخته شده است. بطوریکه نواحی (سوران، میرگەسور، #چومان# و برخی شهرهای خارج از اداره خودمختار سوران مانند: شقلاوە و کویە) در این مدرسه تحصیل کردند.
اولین مدیر مدرسه عبدالرحمن شرف بود که اهل حیران و نازنین منطقه شقلاوە و ساکن کویە بود. مانند احمد آویز در سال 1930 شفیع افندی از نوادگان ملا خطه با چند معلم دیگر در مدرسه شاه بزرگ رواندز تدریس می کرد.
این مدرسه از بدو پیدایش تاکنون شخصیت‌های مشهور مذهبی، اجتماعی، سیاسی و هنری بسیاری را پدید آورده است که در گذشته یکی از ویژگی‌های آن مدرسه همزیستی ادیان مختلف در بودن آن بود که کە تا کنون هم این خاصیت زبانزد خاص و عام میباشد. این مدرسە به نام میرمحمد رواندزی معروف به پادشاه بزرگ نامگذاری شده است زیرا کە او هم در این امر (همزیستی ادیان) نقش مهمی در ایجاد همبستگی و برادری در میان ادیان داشتە است. این مدرسه از بدو تأسیس تا کنون (یعنی در 100 سال گذشتە) چندین مرحله آموزشی را پشت سر گذاشته است و روش های متعددی از نظام آموزشی در این مدرسه دنبال شده است.[1]

ئازادی-رواندز، گەڕەکی ژمارە(104)ی سەرۆکایەتی شارەوانی(رواندز)ە، یەکێکە لە گەڕەکەکانی شارەدێی(ناوەندی ڕواندز)ی شارۆچکەی(رواندز)ی پارێزگای(هەولێر)ی پایتەختی هەرێمی کوردستان.[1]

روستاییست در نزدیکی شهرک #رواندز# از توابع استان #اربیل#.[1]

عنوان: بزرگترین و قدیمی ترین درخت صنوبر در منطقه رواندز
در روستای بانمیردا دهستان #رواندز# درخت چنار جذابی وجود دارد که به گفته اهالی این درخت حدود 400 سال قدمت دارد،در زمان امپراتوری سوران، حاکمان از این مکان دیدن کردند و زیر درخت استراحت کردند. این درخت صنوبر بیش از 15 متر ارتفاع و حدود پنج متر عرض دارد، نمای منحصر به فرد و جذابی دارد.[1]

عنوان: بقایای زندان امارت سوران در محله پادشا بزرگ رواندز

پس از گذشت قرن ها از سقوط امارت #سوران#، هنوز بقایای بسیاری از این امارت در رواندز و نواحی اطراف آن باقی مانده است که یکی از آنها شالوده زندان امپراتوری است.
پس از گذشت صدها سال از فروپاشی و نماندن امارت سوران که مقر آن در #رواندز# بود، اما همچنان بقایای قلعه، برج‌ها، پل‌ها و ابزار این امارت در منطقه باقی مانده است. یکی از پایه‌های این بناها، زندان امپراتوری که در تنگه پایین رواندز در پیچ جاده ای که از محله شاه بزرگ (کاولوک) به رواندز منتهی می شود قرار دارد.
بنا بر اطلاعات و تحقیقات ما، یعنی به گفته بزرگان رواندز که به اولاد خود گفته اند، محل نمایان است، قبلاً در زمان امارت سوران، زندان به زندان بوده است، مثلاً دیوار پشتی زندان روی صخره ای در مکانی صعب العبور و مرتفع ساخته شده بود تا زندانیان به راحتی نتوانند دیوار را بشکنند و از دست نگهبانان فرار کنند، این بدین معناست کە این زندان از لعاظ حفاظتی کاملا محفوظ بودە و از هر چهار طرف، شبانە روز در زیر دیدبانی و نگهبانی بودەاست و احتمال فرار یا خبرچینی از درون زندان بە بیرون یا بالعکس کاملا کم بودەاست.
بە گفتەی منابع تاریخی، گاهی اوقات ظلم درون این زندان چنان زیاد میشد کە باعث ناراحتی و اعتراض کسان سرشناس شهر شدە، اما بە دلیل اینکە انها نمیتوانستند راه بە سویی بیابند و کسی جوابگوی حرفهایشان نبودەاست، ناچار بە بەجا گذاشتن شهر شدەاند و بە شهری دیگر نقل مکان کردەاند. از نمونەی این افراد شناختە شدە میتوان بە ملا محمد پسر ملا ادم (مشهور بە ابن ادم بالک) اشارە کرد.[1]

تحلیل التباین المكاني للوظیفة السكنیة في مدینة #رواندز#
الابحث: كامران ولي محمود
من مجلة (زانكۆ) للعلوم الانسانية-#جامعة صلاح الدين#
المجلد 26-العدد 3 (2022).[1]
=KTML_Link_External_Begin=https://www.kurdipedia.org/docviewer.aspx?id=557174&document=0001.PDF=KTML_Link_External_Between=انقر لقراءة تحلیل التباین المكاني للوظیفة السكنیة في مدینة رواندز=KTML_Link_External_End=

مکان: تنگه رواندز
روزی که عکس گرفته شده: #31-10-1918#
نام عکاس: ناشناخته
[1]

خانقاە گیلانی در #رواندز# توسط سافی هیرانی تأسیس شدە است، قدمت آن به حدود 100 سال قبل می رسد در سال 2012 توسط سید مجید سید محمد، شهروند منطقه ترمیم شده است.
در این رابطه: هانا کاکی هیرانی، نویسندە و محقق و یکی از نوەهای سافی هیرانی گفت: خانواده ما سرشناس و دارای سابقه هستند، کە از قدیم دارای خانقاە بودەاند، بدین ترتیب درویشان و مریدان پیوسته با ذکر و دعا و دف نواختن و سرودهای مذهبی به آنان روی می آوردند، حتی پدربزرگمان سافی هیرانی، شاعر معروف کرد بودە، او سرود و اشعار زیادی سروده و کتاب های متعددی منتشر کرده است.
او توضیح داد: در اکثر شهرهای کردنشین خانقاە و مسجد هیران وجود داشتە است، یکی از انها خانقاە گیلانی در شهر رواندز است، کە تاریخ ان بە سال 1926برمیگردد و توسط مصطفی سافی هیرانی ساختە شدە است. رواندز از قدیم الایام دوستان، آشنایان و شاگردان زیادی از پیروان فرقه قادری (کاکی هیرانی) داشته است، در زمان جد من شیخ سلیمانی (امیر سوران) در(1685-1770) و سپس در زمان (عبدالله سنی) (1830-1906) توسط پدرش (سافی) توسعه یافت و این روند نسل به نسل ادامه داشته است.
وی گفت: طبق منابع تحقیقاتی و تاریخی، به روایت سلیمان بگ پسر مصطفی افندی رواندزی، سافی هیرانی همه ساله از رواندز دیدن می کرد، مردم به ویژه راهبان و مریدان منتظر او بودند، در وقت ورود به شهر، با دف نواختن و سرودهای مذهبی از او استقبال کردند، کاکی هیرانی در رواندز در خانقاە خود می نشست و عصر بعد از نماز مغرب، شاگردانش غذا می اوردند بە خانقاە و غذای خود را در آنجا می خوردند و گرمی همایش را با قرائت اشعار مذهبی گرم کردند.
او افزود که: بعد از تمام شدن غذا در خانقاە گیلانی در شهر رواندز، حاجی عبدالله دف نواز، درویش مصطفی دیوانە، علیم و اسماعیلی کوری، خلیفه حاجی، ملا عبدالله رواندزی، خلیفه حافظ بپشتی و دیوانە حمد امینی عنبر، غزلیات سافی و سانی پدرش را با دف نوازی میخواند، شور صدای بلند، زرینگەی دفها و عشق دلها به هیجان آمد و عشق حکیمان گردهمایی های عارفانە را فرا گرفت، از عالم ناسوت به عالم کلام رفتند و محافل و جلسات راهبان تا پاسی از شب برگزار می شد.
هانا کاکی هیرانی گفت: در آن زمان بزرگان منطقه با هم ارتباط نزدیک داشتند و خدمت سافی هیرانی می رسیدند، برخی از آنها خلیفه صمد خانی برادوستی، سیدعلی سید رسول هودیانی، سرهنگ فایق کاک امین، حاجی مصطفی سفار، حمد ملک، عزیز مام سلیم کاولوکی، حاجی احمدی شاکری، حمد امین سوری، حاجی سعیده راش و بسیاری دیگر هستند، از ملاقات وی شاد میشدن.
گفت: پس از گذشت نزدیک به یک قرن از ساخت این بنا، مسجد و خانقاە گیلانی در رواندز باقی مانده است، در چند سال گذشته قابل تقدیر است ، خانقاە توسط سید مجید سید محمد بازسازی شد و مردم به آن هجوم آوردند.[1]

خەبات-رواندز، گەڕەکی ژمارە(103)ی سەرۆکایەتی شارەوانی(رواندز)ە، یەکێکە لە گەڕەکەکانی شارەدێی(ناوەندی ڕواندز)ی شارۆچکەی(رواندز)ی پارێزگای(هەولێر)ی پایتەختی هەرێمی کوردستان.[1]

عنوان: دو قرن پیش، 40 خانواده یهودی در رواندز ساکن بودەاند - آنها در احداث سنگ بنای شهر رواندز شرکت کردند

بر اساس منابع تاریخی، در سال های 1836-1837 میلادی، در زمان امارت #سوران# و سلطنت میر محمد پاشا، همه جوامع و مذاهب #رواندز#، تعداد آنها 586 خانوار بوده است. تعداد خانوارهای یهودی در آن زمان 38 خانوار بود، اما در سال 1921 تعداد خانواده های یهودی کاهش یافت بە 21 خانواده یهودی، کە در گذاشتن اولین سنگ بنای شهر رواندز شرکت کردند.
در این بارە صالح محمد صالح، محقق و نویسنده رواندز، گفت: اگر به تاریخ منطقه نگاه کنیم، وحدت و روحیه همزیستی در بین مذاهب رواندز در آن زمان بسیار قوی بود. بدیهی است که در زمان میر محمد هیچ کس نمی توانست دین کسی یا دیگری را به ویژه یهودیان را مسخره کند. از آنجا که ظاهراً پادشاه بزرگ بیشتر امور مخفیانه خود را به یهودیان می سپرد، پادشاه از جان آنها محافظت می کرد و به آنها کمک می کرد. پس از اشغال روس ها، سوزاندن و ویرانی رواندز در سال 1914، یهودیان و مسلمانان کرد به همراه خانواده ها و فرزندان خود به دشت های حریر، باتاس، خرواتان و #شقلاوە# آواره شدند. در سال 1918، زمانی که شهر رواندز بازسازی شد، رواندز در ویرانه بود و توسط روس ها ویران شد، بنابراین آنها نتوانستند خانه های خود را بازسازی کنند، و آن را به مکان فعلی خود نقل مکان کردند. این بار هم یهودیان در گذاشتن اولین سنگ بنای شهر رواندز شرکت کردند.
این محقق می افزاید: همانطور که اجداد ما نسل به نسل به ما گفته اند، در آن زمان یهودیان ساکن رواندز دارای خانه های نامنظم و دیوارهای بسیار کم بودند و دیوارهای داخل را با کاه گل و گچ ساختند و با گل گچ بری کردند. با این حال بسیاری از آنها از زندگی خود راضی بودند و هیچ کدام نمی خواستند از مردم رواندز جدا شوند. آنها در جشن های ساکنان محلی شرکت می کردند تا اینکه پس از دهه 1950 میلادی به اسرائیل مهاجرت کردند.
صالح محمد اشاره می کند: یهودیان رواندز در کسابت و تجارت بسیار مهارت داشتند و به انواع مشاغل می پرداختند و گفته می شود که بیشتر مغازه دار بودند مانند خیاطی، جواهرسازی، مسگری (سافاری) و پارچە فروشی.
بزرگترین و ثروتمندترین تاجران لباس یهودی در رواندز (الیاس، ایلیاهون، شلیمون، بنیامین) بودند که لباس های خود را بسیار ارزان تر می فروختند. بسیاری از یهودیان نیز حرفه ای بودند، مانند مسگری، نجار و لباس کردی، از این رو رواندزی ها هنوز می گویند که یهودیان بسیار تاجر و ثروتمند بودند، زیرا از تجارت شرم نداشتند، و تجارت آنها بدون تقلب بوده است. این امر باعث شده تا آنها بتوانند به سرعت کالاهای خود را بفروشند و سود ببرند، بنابراین مردم بیشتر به مغازه های انها مراجعه می کردند. به گفته برخی از زنان تاجر که در زمینه‌های مختلف مانند ساخت کلاه، پتو، مافور و جاجم حرفه‌ای بودند، زنان یهودی در رواندز در کنار مردان خود کار می‌کردند و گاهی با شوهر و پسر خود به چوپانی و نجاری مشغول بودند. آنها علاوه بر کار در آشپزخانه، نان اهالی رواندز را درست کرده اند.
زنان حرفه ای یهودی عبارت بودند از: ساقین، مرم، ناز، ممز، نازدار، مصری، رمزین، شامیا، کپرین، آشیل، خمه، رمین، شالیان، رابعه، شامونیه، آرموش، لمین، لیلا و بسیاری دیگر.[1][2]