NİVÎSKAREK Jİ ŞANOYA KURDÎ YA SOVYETÊ
ÊZÎZÊ GERDENZERÎ

di sala 1945an li bajarê Tbîlîsîyê (Gurcistanê) hate dinê. Zarotî û xortanîya xwe li gundê Dêrik/Cercerîs ê li Ermenîstanê derbas dike. Di sala 1970an de, Zankoya bizîşkîyê ya Yêrêvanê xelas kir. Sala 1978an, bû doktorê zanyarîyê bizîşkîyê. 37 salan li Komarên Qazaxstan û Ermenistanê de wek xîrûrg(şîrûrg), doktorê emeliyatê, kar kir. 1960î ve dest bi xwendin û nivîsandina Kurdî kir. Di rojanama “Rya Teze” de gelek nivîsên wî heta weşandin. Berhema wî ya yekem ya helbestan “Kilîta Dil” di 1968an de hat Ermenîstanê hat çapkirin. Şanonameya wî “Zarîna Çiya” di 1989an de li Tiblîsê tê çapkirin û di 1990î de li Şanoya Kurdî ya Tiblîsê tê lîstin.
Ezîz Gerdenzerî, niha li Denmarkê dijî. Ji zimanên Rûsî, Ermenî, Denmarkî û ji Almanî weregerê dike. Ji berhemên wî yên ku hatine çapkirin “Fîncana ferfûrî” (Roman, 1990). Hemû berhemên wî bi navê“Gêlavêj”(1996) çap dibe ku di wê berevokê de, romana wî ya duyem, du dramayên bi navê Xanê Çengzêrîn, Gelavêj/Ap û Birazî jî hene. Ji berhemên wî “Hezkirina Qedexe” li Stenbolê di 2011an de ji Weşanên Doz’ê ve tê çap kirin.
Çetoyê Zêdo: Hûn li ku mezin bûn?
Ezîzê Gerdenzerî: Li Ermenîstanê gundê Dêrikê…Gund gundê çiyayî bû. Tebîet(sirişt) pir sert bû. Lawên gund, lawên çiyayî, pir dilsoz, xwedîxîret, rastgo, welatperwer, dengbêj û çîrokbêj bûn. Min terbîyet û telîmata xwe li wir stand. Ew terbîyet û telîmat bû bingeha esasî di emirjîyana min de û mora xwe, tesîra xwe, li ser berhemên min hîşt û heta niha dihêle. Di sala 1970an de, min Zankoya bizîşkîyê ya Yêrêvanê xelas kir. Sala 1978an, ez di hêla bizîşkîyê de, bûm doktorê zanyarîyê. Min 37 salan li Komarên Qazaxstan û Ermenistanê de wek xîrûrg(şîrûrg), doktorê emeliyatê, kar kir.
Çetoyê Zêdo: We kengî dest bi Kurdî kir? Hûn dikarin qala xwe û berhemên xwe bikin?
Ezîzê Gerdenzerî: Di 14-15 saliya xwe de min destbi nivîskariyê kir. Wê demê pir helbest û goterên min, bi navê Ezîzê Îsko, Ezîzê Emirî, Ezîzê Nemir, Şalîko Amîryan di rojnamayên “Rya teze” de têne weşandinê û bi radyoya kurdî ya Yêrêvanê têne xwendinê. Di sala 1968an de, ji alîyê Beşa Nivîskarên Kurd ya li nik Yekîtîya Nivîskarên Ermenîstanê, biryar tê qebûlkirinê, ku pirtûka min ya yekem, ya helbestan “Kilîta dil” bê weşandinê. Paşê dereng ev pirtûk, wisa jî pir berhemên min yên din, di 6 bendên almanaxa kurdî ya bi navê “Bahara teze” de, tên çap kirin. Sala 1990î romana min ya yekem “Fîncana ferfûrî” bi pirtûkeke cihê di Yêrêvanê de ronahî dibîne. Şanonameya min ya yekem “Zarîna çiya”(bi tîpên rûsî) bi pirtûkeke cihê di sala 1989an çap dibe û 1990î Şanoya Tbîlîsîyê ya Kurdî(derhênar: Mrazê Ûzo) ew nîşan dide. Dû re Înstîtûta Kurdî ya Parîsê(serokê înstîtûtê Kendal Nezan) ew şano wek fîlm derbazî li ser kasêta vîdêoyê dike. Di sala 1996an de, berevoka berhemên min ya bi navê “Gêlavêj”, di Yêrêvanê de, çap dibe. Di wê berevokê de, romana min ya duem, wisa jî du dramayên min Xanê Çengzêrîn, Gelavêj/Ap û Birazî tên weşandinê. Di Sala 2011an de, romana min ya sêem Solên Zêrîn, kurteroman ”Hezkirina Qedexe” wisa jî çend çîrok, di berevoka berhemên min ya bi navê ”Hezkirina Qedexe” ji aliyê weşenxaneya DOZ de tê çap kirin. DOZ wisa jî kurdiya berhemên nivîskarê Danîmark yê navdar H. C. Andersen wek pirtûka bi navê ”Çîrok û Serpêhatî” (wergerandin ya min) çap dike. Çendek berhemên min bi zimanê ermenî, rûsî, damîmarkî, almanî, hatine wergerandinê û weşandinê. Niha li Danîmark dijîm. Endamê Yekîtîya Nivîskarên Danîmark im.
Çetoyê Zêdo: We kengî dest bi şanoya kurdî kir?
Ezîzê Gerdenzerî: Min dawiya salên 1970ê dest bi şanoya kurdî kir û du komêdî wê demê nivîsî.
Çetoyê Zêdo: “Zarîniya Çiya çawa hazir bû? Hinekî hûn dikarin qala serboriya wê bikin?
Ezîzê Gerdenzerî: “Zarîniya Çiya di sala 1988an de hat nivîsar; di dema destpêka hilweşîna Yekîtiya Sovyêt de, dema nijadperestî li hemû komarên Yekîtiya Sovyêt de serê xwe bilind kiribû. Gava ku min ji bavê xwe re ev şanoname xwend, hêsir li çavên wî barîn, ew giriya û got: “Erê, lawo, me (kurdên êzîdî) du bav ji cîkî çal nekiriye”. Şano di derbarê wê yekê de ne, ku bi çi awayî kurdên Êzîdî yên bakûrê welêt, di sala 1918an de, bi mecbûrî dev ji bingeha kalûbavên xwe berdidin. Koçberiya wan, zulm û zehmetiya wan li ser riya koçberiyê dîtî, ewqasî bi êş û azar bûye, ku çiyayên welet jî li pey lawên xwe dizarin, digirîn. Ewan pişta xwe didin çiyayên xwe, welatê xwe û berê xwe didin Welatê Ûris. Welatê Ûris paşê dibe Yekîtiya Sovyêt. Di Yekîtiya Sovyêt de terora Stalînîzmê dest pê dibe. Gernasên me yên şanoyê tên girtin, dikevin heps û zindanan. Di heps û zindanên Yekîtiya Sovyêt de, zulm û zordariya gernasên me li ber çavên xwe dibînin, hîn jî ji zulm û zordariya wan li welêt de dîtibû girantir û bi şewattir bû... Tiştê here giran û here xeter ew bû, ku Êzdîxane wek çenge garis li nav Yekîtiya Sovyêt de belav dibe. Riya helandinê, asîmîle bûnê dikeve pêşiya êzdîxanê. Ev tişt ji bo gernasên me ji mirinê jî xerabtir bû.
Çetoyê Zêdo: Hûn dikarin ji me re qala şanoya kurdî ya li Sovyetê bikin?
Ezîzê Gerdenzerî: Şanoya yekem ya kurdî di Yekîtiya Sovyêt de, sala 1937an û li Ermenistanê, gundê Elegezê de hat damezirandin. Ew şano ya dewletê û profesiyonal bû. Li wir drama Mem û Zîn ya li ser bingeha destana Ehmedê Xanî amade kirî, hat pêşkêşî temaşevanan kirin. Drama Hamlêt ya dramanûsê înglîz yê navdar William Şakespearê nemir li wê şanoyê de hate lîstin. Lê di sal 1947an de karê Sanoya Kurdî ya Elegezê tê rawestandin. Dawiya salên 1970î û destpêka 1980î dîsa Sanoya Kurdî ya Elegezê (Berpirsiyar Şalîkoyê Sefo) dergehê xwe li ber temaşevana vedike û pir drama û komêdî yên balkêş pêşkêşî temaşevanan dike. Sala 1980î Şanoya Kurdî ya Tibîlîsê (Gurcistan) tê damezirandin. Emek û keda damezirndar, birêvabir û derhênarê wê şanoyê, rehmetiyê Mirazê Ûzo Ceferov pir bû û xebata wî tu car nayê bîrkirinê. Wisa jî xebata bîst însanên li wê şanoyê de dixebitîn tu car nayê bîrkirinê.
Çetoyê Zêdo: Şanoyê ji bo we çi ye? Ji bo te şanogerî tiştekî çawa ye?
Ezîzê Gerdenzerî: Şano ji bo min şoreş e, şoreşa hunerî, şoreşa agehdariyê û zanistiyê. Şano divê perçekî jîyana real ya rastî be li ser sehneyê/dikê. Şano divê bibe wek eyne û her kes serdestî û xeletiyên xwe di tê de bibîne. Şanogerî divê bibe wek dibistan, dibistana hunerê, li ku her cihêl û ahilek, her biçûk û mezinek dersa xwe jê hilde, qencî û xerabiyê ji hevdu cuda bike, di riya rast de bimeşe.
Çetoyê Zêdo: Çi hêza te ya hunerê xurt dike?
Ezîzê Gerdenzerî: Hezkirin, hezkirin hêza min ya hunerê xurt dike. Hezkirina min li ber bi jin û zarokên xwe, hezkirina min li ber bi heval û hogirên xwe, hezkirina min li hindava wê civakê de ya ez li nav de mezin bûme û dijîm. Hezkirina min ya ber bi wê civakê û wê netewê ya koka min lê şîn bûye.
Çetoyê Zêdo: Li gorî we şanoya kurdî ber bi ku ve diçe?
Ezîzê Gerdenzerî: Bi dîtina min, hîn jî şanoya kurdî, wek pezeke kulek e. Di Kurdistana Başûr de karmendên ku berpirsiyariya pêşketina şanoya kurdî dikin, çawa pêwîst e, bi erk û wezîfa xwe ranabin. Divê niha şanoyên profesiyonal li her bajarekî başûrê Kurdistanê de hebûna. Ciyê şanaziyê ye, ku ji salên1990î de komên şanogeriyê li Amedê û bajarên bakûr yên din de hatin damezirandin. Niha jî ew kar û xebat bi serkeftin pêşde diçe. Eferin, ez dibêjin ji bo kurdên bakûr re, ku ewan kurmanciya delal dikin zimanê şanogeriya kurdî. Li başûr de soraniya delal bûye zimanê şanogeriya kurdî ya bingehî. Ev herdu zarav, ewan herdu lingên zimanê kurdî ne, herdu jî divê serkeftî bin û li hevdu re bimeşin.
Çetoyê Zêdo: Bandora kîjan şanogeran li te çê bû? Bi mînakan tu dikarî ji me re vebêjî?
Ezîzê Gerdenzerî: Dramayên dramanûsê înglîz yê navdar William Şakespeare û komêdîyên nivîskarê danîmarkî yê bi navûdeng Ludvig Holberg bandoreke mezin li ser min hîştine.
Çetoyê Zêdo: Lêpoşmaniyên te yên bihurî çê bûne?
Ezîzê Gerdenzerî: Ez ji kirinên xwe yên bihurî ne poşman im. Çi ku min dikaribû bikira gerekî bihata kirin. Min sê zarok mezin kiriye. Min însanên nexweş qenc kiriye; pênc hezarî zêdetir emeliyat kiriye. Min di berhemên xwe de hezkirin daye pêş. Nêrîna min; tunene ol, civak û netewên xerab, lê heye siyaseta xerab û desthilatdarên bêhiş û mêjî. Ez ne poşmanim, ku di hemû dramayên xwe de, min guh daye li ser dilê xwe û min xebera pênûsa xwe kiriye.
Çetoyê Zêdo: Vê gavê tu li ser çi mijûl î?
Ezîzê Gerdenzerî: Dîsa karê nivîskariyê dikim. Berhemên xwe yên êdî hatine nivîsar, ji bo weşandinê amade dikim û hwd.
Çetoyê Zêdo: Tu debara xwe bi çi dikî?
Ezîzê Gerdenzerî: Ez pansiyoner im. Pê perê dewlet dide min debara xwe dikim.
Çetoyê Zêdo: Guhertinên şanogeriya te hene?
Ezîzê Gerdenzerî: Guhertin di şanogeriya min de, li piştî 25 -30 salên dawîn de çê nebûye.
Çetoyê Zêdo: Di têkiliya jiyan û hunera te de, tiştê/a ku te nedixwest biqewime çi ye / çi ne?
Ezîzê Gerdenzerî: Tiştên hûr û biçûk hebûne yên min nedixwest biqewimin. Lê tiştne balkêş jî dibek jî hebûne û ez nizanim.
Çetoyê Zêdo: Li gora çavderiyên te temaşevanên şanoya kurdî kîne?
Ezîzê Gerdenzerî: Temaşevanên şanoya kurdî pir hene, ji hemû nifşî ne û têgihîştî ne, lê mixabin sanoyên me hindikin.
Çetoyê Zêdo: Şanogerên kurdî, têkiliya wan ziman çawa ye?
Ezîzê Gerdenzerî: Pê zimanê qels û giran şano nayê çêkirin. Çimkî hacetê şanogeriyê yê herî giring, ew ziman e. Şanogerên kurdî jî hewl didin xwe, ku bi zimanekî paqij û zelal, derkevin pêşberî temaşevanan.
Çetoyê Zêdo: Divê şanogerên Kurd, kîjan devokan bizanibin?
Ezîzê Gerdenzerî: Divê şanogerên Kurd, diyalekta şanonamê, ya nivîskar bi kar aniye, baş bizanibin.
Çetoyê Zêdo: Ji bo perwerdehiya şanoya Kurdî hûn çi difikirin?
Ezîzê Gerdenzerî: Belê, qelsiyên perwerdehiya şanoya Kurdî pir min aciz dike. Em 50-60 milyon in, lê înstîtûteke me ya şanogeriyê tune. Çêkirina komên şanogeriyê divê bên zêdekirin, wisa jî dibistan, xwendegeh û înstîtûtên şanogeriyê divê bên damezirandin.
Çetoyê Zêdo: Li gorî te şanoya Kurdî ya îroyîn di çi rewşê de ye?
Ezîzê Gerdenzerî: Pêşketin heye. Lê bi nêrîna min, roja îroyîn rewşa şanoya Kurdî ne baş e. Piştgirî pêwîst e.
Çetoyê Zêdo: Li gora te rexneya şanoya Kurdî di kîjan astê de ye?
Ezîzê Gerdenzerî: Şanonameyên nirxgiran yên kurdî pir hene, lîstikvanên baş jî hene, lê pêşekar/pisporên şanogeriyê û karmendên xemxur kêm in. Vî karî de xemxurî pêwîst e. Heger herçar tiştên li jor gotî bi lingên hevdu re nemeşin, asta şanogeriya me wî ji cî de bimîne.
Çetoyê Zêdo: Jiyana civakî/siyasî kîjan bandoran li ser şanogeriyê dike?
Ezîzê Gerdenzerî: Şano, wek me êdî pêşde got, eyna ye. Jiyana civakî/siyasî çiqasî pêşverû û serdest be, şanogerî jî wê ewqasî serkeftî be.
Çetoyê Zêdo: Li ser şanoya bo zarokan dîtinên we?
Ezîzê Gerdenzerî: Di wî warî de xebateke mezin pêwîst e. Divê her bajar û bajarokekî Kurdistanê de şanoyên bûkînokan bên damezirandinê.
Çetoyê Zêdo: Ji wêje û zargotian Kurdî divê kîjan çîrok, roman û hwd, di sehneya şanoya Kurdî de hebe?
Ezîzê Gerdenzerî: Destana “Rostemî Zal”, destanên di derbarê Keleha Dimdim û Xanê wê, Xanê Çengzêrîn/Lepzêrîn de, destana evîndariyê “Leyl û Mecnûn” û hwd. Bi dîtina min, bûyerên Şengalê û Kobanî wê têkevin li şanoya Kurdî de. Ne mêrxasî û ne jî qelsî nayêne bîrkirin; qehremanî divê bê xurtkirin, qelsî ji holê bên rakirin. Xeletiyên xwe divê em bi xwe rast bikin, destkeftinên xwe pişguh nekin.[1]