ناونیشان: بنەماکانی پێشکەوتن
ناوی نووسەر: #شەماڵ محەمەد محەمەد ئەمین#

لە ئێستادا 2022 (195) وڵات هەن لە جیهان، تەنها 25 لەوان دەوڵەمەندن، 20 وڵاتیش لەوپەڕی هەژاریدان، ڕەنگە بڵێی دەوڵەمەندی و پێشکەوتن دو شتی لێک جیان، بەڵام ئەگەر بە وردی سەرنج بدەین دەوڵەمەندی و پێشکەوتن دو ڕوی یەک دراون، ئەگەر دەوڵەمەند بین پێش دەکەوین، یا ئەگەر پێش بکەوین دەوڵەمەند دەبین، هەردوکیان ڕاستن بەڵام بە بوونی کۆمەڵێک هۆکار لەوانەش:
1- دەزگا و دامەزراوەکان
بەشێوەیەکی گشتی وڵاتە دەوڵەمەندەکان دەزگا و دامەزراوەی زۆر باشیان هەیە، بەڵام وڵاتە هەژارەکان دەزگا و دامەزراوەی زۆر خراپیان هەیە، گەندەڵیش بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ پەیوەستە بە دامەزراوەکان، ئەگەر سەرنجی وڵاتە دەوڵەمەندەکانیش بدەین دەبینین کەمترین ڕێژەی گەندەڵی لە دامەزراوەکانیاندا بە دی دەکرێ، وڵاتە هەژارەکانیش گەندەڵترین وڵاتەکانن، کاتێک گەندەڵێ هەبو، وڵات ناتوانێ بە شێوەیەکی ڕێکوپێک داهات و باج کۆبکاتەوە و دامەزراوەی باش دابمەزرێنێ تا لە هەژاری ڕزگاری ببێ.
نیوەی داهاتی وڵاتە هەژارەکان دەچێتە ژمارەی بانکیی وڵاتانی تر، پارەی بەهەدەردراوی ئەم وڵاتانە ساڵانە دەیان ملیار دۆلارە، لە کاتێکدا بە ڕێژەیەکی کەم لەم سامانە دەتوانرێ دامودەزگای باش دابمەزرێنرێ لە بوارەکانی ئاسایش و تەندروستی و خوێندن و.... هتد.
هۆکاری گەندەڵیش بیرکردنەوەی خێڵەکیانەیە، واتە لە جیاتی دانانی کەسانی پسپۆر و خاوەن ئەزمون لەسەر بناغەی پسپۆڕی و ئەزمون، کەسانی دڵسۆز بۆ خێڵ یا پارتی دەسەڵاتدار لە پۆستە گرنگەکانی دەوڵەت دادەنرێن، لە کاتێکدا لە وڵاتە دەوڵەمەند و پێشکەوتوەکان وەرگرتنی پۆست پەیوەستە بە پسپۆڕی و ئەزمون و لێوەشاوەیی.
2- کەلتوور
کەلتور و بیرکردنەوە و باوەڕی خەڵکی ڕۆلی گەورەی هەیە لەسەر دەوڵەمەندی و خۆشگوزەرانی، ئەگەر سەرنج بدەین ئەو وڵاتانەی کە پێشکەوتو و دەوڵەمەندن ئەوانەن کە زۆر گرنگی بە ئاین نادەن، یاخود گرنگیی پێدەدەن بەڵام ئاین بە هەمو لایەنەکانی ژیان نابەستنەوە، لە بەرامبەردا هەژارترین و دواکەوتوترین وڵاتانی جیهان وڵاتە باوەڕدارەکانن (هەمو باوەڕداران نەک هەر مسوڵمان).
ئاین لە بنەڕەتدا مایەی خۆشحاڵی و پێشکەوتنە، بەڵام تێگەیشتنی هەڵەی ئاین وایکردوە زۆرێک لە بڕواداران گرنگی بە ژیانی دونیا نەدەن و هەر خەریکی کۆکردنەوەی پاداشت بن بۆ دوای مردن، کە ئەمەش هەڵەیە، هەم دونیا و هەم قیامەت گرنگن و پێویستییان بە ڕەنج و خۆماندوکردن هەیە.
وڵاتە پێشکەوتوەکان لەگەڵ ئەوەی باوەریان بە ڕۆژی دواییش هەیە، بەڵام دونیایان لەبیرنەکردوە، ئەوان پێش چونە بەهەشت هەوڵ دەدەن لە دونیاش خاوەنی کۆشک و تەلار و ژیانی خۆش بن، خوداش دەفەرموێ:
- ۆابْتَغِ فِيمَا آتَاکَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ ۆلَا تَنسَ نَصِيبَکَ مِنَ الدُّنْيَا ۆأَحْسِن کَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْکَ......... ‎﴿77﴾ القصص
هەوڵ بدە قیامەت بە دەست بێنی بە کاری چاک، بەڵام بەشی خۆشت لە دونیا لە بیرمەکە و خۆشی ببینە لە نیعمەتەکانی.......
3- جوگرافیا
وڵاتە هەژارەکان کەوتونەتە جوگرافیایەکی خراپ، ژیان لەم ناوچانە زۆر سەختە، کێشەکە لە کشتوکاڵەوە دەست پێ دەکات چونکە ڕوەکەکانی ناوچە گەرمەکان بە گشتی کەمتر کاربۆهایدراتیان تێدایە، جگەلەوەش خاکی ناوچە گەرمەکان باش نییە، هەروەها گەرمیی زۆریش بۆ کرداری ڕۆشنەپێکهاتن باش نییە.جگەلەوەش مێش و مێروی ترسناک لە ناوچەی گەرم و شیدار زۆرن کە دەبنە هۆی بڵاوبونەوەی نەخۆشی لەنێو ئاژەڵان، لە ئەنجامدا ژمارەیەکی بەرچاو ئاژەل لەناو دەبەن و دەبنەهۆی تەمبەڵی و بێ هێزیی ئاژەڵە زیندوەکانیش.
ئاژەلان تەنها نین، مرۆڤیش لەم ناوچانە دوچاری هەمان ئاستەنگەکان دەبێتەوە.
پلەی گەرمیی لەبار بۆ ژیان 16 پلەی سەدییە، وە نزمبونەوەی پلەی گەرمیش بۆ 16 ی ژێر سفر یارمەتیدەرە، بەڵکو پێویستیشە هەرچەندە سەختە.
خالێکی تریش کە زۆر گرنگە بریتییە لە سەرچاوەکانی ئاو و ڕێگای ئاوی، زۆربەی وڵاتە هەژار و دواکەوتوەکان داخراون، واتە لەسەر وشکانین و چواردەوریان وشکانییە.
4- سامانە سروشتییەکان
سامانی سروشتی ڕۆڵێکی زۆر گرنگ دەبینێ لە دەوڵەمەندبون و پێشکەوتن، بەڵام بونی سامانی سروشتی پەیوەستە بە دامەزراوەی باش، ئەگەر دامەزراوەی باش هەبێ ئەوا وڵات پێش دەکەوێت و خەلکی خۆشحال دەبن، بەڵام ئەگەر دامەزراوەی باش نەبو، ئەوا دەوڵەمەندترین وڵات بە سامانی سروشتی دەبێتە هەژارترین و بەدبەخت ترین وڵات، وەک عێراق، وڵاتانی ئەفریقیا... هتد

سەرچاوە: پەرتووکی خەونی پێشکەوتن و شەڕی چەمکەکان[1]

ڕۆژنامەی (پێشکەوتن) یەکەم ڕۆژنامەی کوردی بوو لە کوردستان، کە لەلایەن (مێجەرسۆن) حاکمی بەریتانی لە ساڵی 1920 لە #سلێمانی# ، بە زمانێکی پاراویی کوردی بڵاوبویەوە. ئەم ڕۆژنامەیە تا 27-07-1922 بەردەوام بووە، 118 ژمارەی لێدەرچوو. گەشەسەندنی زمان و ڕێنووسی کوردی، لەم بەشەی کوردستان، بەشێکی بۆ ئەو زمانەی ڕۆژنامەی پێشکەوتن دەگەڕێتەوە کە لەو سەردەمەدا دەرچووە. تەنانەت لە ڕۆژنامەکەدا بە فەرمانی میجەرسۆن گۆشەیەک دانرابوو بۆ ئەو نووسەرە کوردانەی بە کوردییەکی پاراو دەنووسن، هەر نووسەرێک بەو کوردییە پاراوە وتارەکەی بنووسیایە 20 ڕوپییە پاداشتی وەرگرتووە.! #محەمەد ئەمین زەکی بەگ# ، لە پەرتووکی خولاسەیەکی تەئریخی کوردستان، دەڵێت (میجەرسۆن زمانێکی زۆر باشی کوردی زانیوە و ئەمەش ڕەنگدانەوەی لەسەر ڕۆژنامەکە هەبووە).!
[1] [2]

ئەم بابەتە بەپێی ستانداردەکانی کوردیپێدیا هێشتا ناتەواوە و پێویستیی بە داڕشتنەوەی بابەتی و زمانەوانیی زۆرتر هەیە!

ئیغدام، ئیقدام، پێشکەوتن لەکارێکدا، تێ کۆشان، تێکۆشین، چاونەترسان لەکاران، داپەڕ، دەست بردن، دەست برن، دەست بەکاربوون، نه‏ترسان لەکار‏و مل پێوەنان، هاڤل، هەنگاونان، هەوڵدان، دلیری، ئارێش، ئازاتی، ئازایە‏تی، ئازایی، ئەترەش، ئەزنەق، ئەزنەک، ئەگیتی، بڕک، بزراڤی، بژۆن، بژوونی، بوێری، بە‏جەرگی، بەخیرە‏تی، بەدەماری، بەزاتی، بەزاخی، بەشاڕەت، بەغیرەتی، بەکاری، بەگونی، بێباکی، بێپەروایی، بێترسی، بێسامی، بێگەڤی، پاشەر، پاکوتانەزەوو، پاڵەوانی، پرت(ب - پرت کەو لەدڵی نییە)، پڕدڵی، پڕکێشی، پڕگ، پشتووری، پیاڤی، پیاگە‏تی، پیاواتی، پیاوە‏تی، تاقەت، توانایی، توروش(جرأت نکرد بگوید، توروش‏ نەکر بێژی)، توندڕەوی، جامێری، جوامێری، جگر، جوانمێری، جورئە‏ت، جۆرەت، جورعە‏ت، جەزرەبە، جەزرەوە، جەربەزە، جەرگ، چاوتوندی، چاوسووری، چاوقایمی، چاونە‏ترساوی، چاونە‏ترسی، دڵ، دڵازایی، دلاوەری، دڵداری، دڵزەخمی، دڵسەختی، دل ستووری، دڵقایمی، دڵگەورەیی، دڵ ودەروون، دلێری، دەستکەرەوەیی، دەستەوەکەری، دەسکەرەوەیی، دەمارداری، دەمسووری، دێودڵی، ڕەشیدی، ڕەنی، ڕەندی، زات، زاتداری، زارە، زاڤر، زاڵۆ، زاڵە، زاور، زاورە، زاوەر، زاوەرداری، زاوەرە، زراو، زۆخ، زووخ، زوویەڵە، زەحلە، زەردەکی، زەندەق، زەندەک، زەنووقە، زەنەق، زەنەداری، زەهلک، زﻩهلە، زەهلەداری، زیخی، زێڵ، زیەلک، زیەڵگ، سرتی، سەرخۆشی، سەفدڕی، شامێری، شەهلەوەندی، شەهمێری، شێربازی، عەگنی، عەگیتی، عەگیدی، غیرە‏ت، فێرزی، فێرسی، قارەمانەتی، قارەمانی، قەنجاتی، کەڵی، گامبۆری، گەڕناسی، گەڕنووسی، موکوری، مەرخوزی، مەردازایی، مەردایە‏تی، مەردمەی، مەردومی، مەردی، مێراتی، مێرئازایی، مێرخاسی، مێری، مێریتی، مێرێنی، ناگۆرەیی، نە‏بەردی، نە‏ترسان، نە‏ترسی، نەترسیان، نە‏ترە، نەوەردی، وایسۆیی، ورار، ورە، ورینگ، ورینگە، وەرار، وەرایی، وەنی، وەندی، وێر، وێران، وێرایی، وێرۆکی، وێریان، وێرین، هالانی، هورە، هۆلی، هۆولی، هەترە، هەترەش، هەناو، هەوتانایش، هەولی، هەوێرایی، هەوێری، هەیهێز، هێز، هێزی‏دڵ، هیممە‏ت، هیور، یارای، یەمانی، اقدام (اقدام[1]

مانگنامەیەکە، یەکێتی لاوانی دیموکراتی کوردستان دەریدەکات.

ناونیشان: پێشکەوتن بەرەو دواوە
ناوی نووسەر: #شەماڵ محەمەد محەمەدئەمین#
تا سەدەی 18، یا ڕونتر تا سەرهەڵدانی شۆڕشی پیشەسازی لە ئەوروپا، زۆربەی خەڵکی باوەڕیان بە پێشکەوتن نەبوو. ئەوان باوەریان بە پێشکەوتن نەبوو بۆیە هیچ پێشکەوتنێکی بەرچاو تا ئەو ساتە لەجیهان ڕوی نەدا.
زۆرینەی خەڵکی پێیان وابوو چاخی زێرین ئەوەیە کە ڕابردووە و ئیتر ناگەڕێتەوە، لای ئەوان جیهان چەقبەستوو بوو (یا ڕونتر بڵێین بەرەو دواوە هەنگاوی دەنا) هەرچەندە ڕەنگە بە پشتبەستن بە ژیریی چاخەکۆنەکان لایەنێک لە سەردەمە زێڕینەکان بگەڕێنینەوە یا چارەسەریی هەندێک گرفتی سادە بکەین، بەڵام ئەستەمە بە ژیریی چاخەکۆنەکان ڕوبەڕوی گرفتەکانی ئەمڕۆ ببینەوە، چونکە ئێستا جیهان سەدان جار بگرە هەزاران جار ئالۆزترە لە جیهانی جاران.
مرۆڤایەتی، بەتایبەت ئەوروپا لەگەڵ هەڵگیرسانی شۆرشی پیشەسازی لە خەوی قوڵی وابەستەبوون بە ڕابردوو خەبەری بوەوە، ئەوان دانیان نا بە نەزانی خۆیان و لەوەش تێگەیشتن ڕوکردنە ڕابردوو نە ئێستا باشتر دەکات و نە داهاتووش بنیات دەنێ، ئەوان تێگەیشتن کە شەمەندەفەری جیهان ڕووی بەرەو پێشەوەیە، ئەگەر زوو فریا نەکەون بەجێ دەمێنن، ئەوان دەستیان گرت بە زانست و پێشکەوتنی زۆر سەرسورهێنەریان بەدیهێنا.
لە بەرانبەردا میللەتانی ڕۆژهەلاتی ناوەراست ئێستاشی لەگەڵدابی هەر ڕوویان بەرەو دواوەیە و ئاوات بە سەردەمە زێڕینەکان دەخوازن، بە داخەوە لە کلتووری ئیسلامیش ئەو دیاردەیە زۆر بە زەقی بە دی دەکرێ، کارەسات ئەوەیە ئەم ڕووکردنە ڕابردووە پیرۆزکراوە و بەرگێکی موقەدەسی بەبەرداکراوە وەک لەم فەرمودەیە:
خَیْرُکُمْ قَرْنِی، ثُمَّ الَّذِینَ ێلُونَهُمْ، ثُمَّ الَّذِینَ ێلُونَهُمْ - قالَ عِمْرانُ: لا أدْرِی: ذَکَرَ ثِنْتَیْنِ أوْ ثَلاثًا بَعْدَ قَرْنِهِ - ثُمَّ ێجِیءُ قَوْمٌ، ێنْذِرُونَ ولا ێفُونَ، وێخُونُونَ ولا یُؤْتَمَنُونَ، وێشْهَدُونَ ولا یُسْتَشْهَدُونَ، وێظْهَرُ فِیهِمُ السِّمَنُ.
واتە:
ئێوە باشترین خەڵکن، پاشان نەوەی دوای ئێوە، پاشان نەوەی دواتر....
ئەگەر سەرنجی مێژوو بدەین دەبینین کریستیانەکانیش بۆچونی هاوشێوەیان هەبووە، بەڵام دوای شۆڕشی فەرەنسا و بڵاوبونەوەی هۆشیاری و لاوازکردنی دەسەلاتی کڵێسە و دوورخستەوەی لە شانۆی ژیان، تا ڕادەیەک هۆشیار بوونەوە، بەڵام تێگەیشتنی خەڵک بە تایبەت دیندارەکان زۆر نەگۆراوە، ئەوەتا زۆرێک لە پەیرەوانی مەسیح و مسوڵمانانیش بروایان وایە کە ڕۆژێک (مەسیح) دەگەڕێتەوە و کۆتایی دێنی بە ناخۆشیەکان و ستەمکاران لەناودەبات،
لەناو مسوڵمانان ڕزگارکەری تریش هەن کە ڕۆژێک لە ڕۆژان دێن و کۆتایی دێنن بە هەموو مەینەتییەکان، وەک (مەهدی).
من هاتنی (مەسیح و مەهدی) ڕەت ناکەمەوە، بەڵام کاتێک تۆ چاوەڕوانی ڕزگارکەرێک بیت کە لەلایەن خوداوە بێت ئەوا پێویست ناکات خۆت هیلاک بکەیت، چونکە ئەو دێت و ڕزگارت دەکات و هەموو کێشەکانت چارەسەر دەکات، هەر ئەوەشە زیاتر کۆمەڵگەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی کردۆتە کۆمەڵگەی تەمبەڵ و چاولەدەستی قەدەری نادیار و خەیال و ئەفسانە.
ئاخر ئەگەر تۆ خەیاڵت هەر لە ڕابردوو بێت و وابزانی ڕابردوو باشتر و خۆشتر بووە چۆن دەتوانی پێش بکەوی؟ ئەگەر زاناکانی 10 سەدە لەمەوبەر بە زاناتر بزانی لە زاناکانی ئەمڕۆ چۆن دەتوانی داهێنان بکەی؟ ئەگەر ڕووت لە دواوەبێت چۆن دەتوانی بەرەوپێشەوە هەنگاوبنێیت؟
بەپێی لێکۆڵینەوەیەک کە ساڵی 1982 ئەنجامدراوە لەلایەن (R. Buckminster Fuller)، شارەزایی مرۆڤ تا ساڵی 1900، هەر 100 ساڵ جارێک دوهێند دەبێت، بەڵام لە ساڵی 1945 بەرەوژور بوو بە 25 ساڵ جارێک، لە ساڵی 1982 بوو بە یەک ساڵ، بەڕای زۆرێک لە پسپۆڕانی سەردەمیش ئێستا هەر 12 کاتژمێر جارێک شارەزاییەکان دووهێند دەبن.
خێراییەکی ترسناکە بەڕاستی، هەر بەم پێوەرە ئێستا ئەگەر ئێستا داناترین بیرمەندی 10 سەدە لەمەوبەر بێتەوە سەر شانۆی ژیان دەبێت لە باخچەی ساوایانەوە دەست پێبکاتەوە چونکە شارەزاییەکانی ئەو ئێستا بەڕادەیەک کۆنن ڕەنگە تەنها بەکەڵکی مۆزەخانەکان بێت.
تا لە کۆتی ڕابردوو دەرنەچین لە خەیاڵی خۆمان بەرەوپێش دەچین بەڵام لەڕاستیدا بەرەو دواوە هەنگاو هەڵدەگرین. [1]

ناونیشان: پێشکەوتن یا دواکەوتن؟
ئامادەکار: #شەماڵ محەمەد محەمەدئەمین#
سەرنجی پەنجا ساڵ لەمەوبەر بدە کە ئێستا ساڵی (2022)ە، ئایا جیهان پێشکەوتووتر بوو یا دواکەوتوتر؟ لەدایکبووانی پەنجاکانی سەدەی ڕابردوو ئەمڕۆ سەدا چەندیان پسپۆڕن لە کۆمپیوتەر؟ بۆچی ئەوان زۆر ئاشنا نین بە تەکنۆلۆجیا؟ خۆ هەر لەگەڵ ئێمە دەژین و بەشدارن لە هەموو پێشکەوتنەکان! سەرنجی گەنجێکی لەدایکبوی ساڵی 2000 بدە، تەکنۆلۆجیا لای ئەو چەند سانایە و بەکارهێنانی ئامێرە ئالۆزەکان بەلایەوە چەند ئاسانە لەکاتێکدا ڕادەی هۆشیاریی ئەم گەنجە زۆر نزمترە لەهی کەسێکی لەدایکبووی پەنجاکانی سەدەی ڕابردوو.
بەپێی لێکۆڵینەوەیەک کە ساڵی 1982 ئەنجامدراوە لەلایەن (R. Buckminster Fuller)، شارەزایی مرۆڤ تا ساڵی 1900، هەر 100 ساڵ جارێک دووهێند دەبێت، بەڵام لەساڵی 1945 بەرەوژوور بو بە 25 ساڵ جارێک، لەساڵی 1982 بو بە یەک ساڵ، بەڕای زۆرێک لە پسپۆڕانی سەردەمیش ئێستا هەر 12 کاتژمێر جارێک شارەزاییەکان دووهێند دەبن.
خێراییەکی ترسناکە بەڕاستی، هەر بەم پێوەرە ئێستا ئەگەر ئێستا داناترین بیرمەندی سەدەی 15 بێتەوە سەر شانۆی ژیان دەبێت لە باخچەی ساوایانەوە دەست پێبکاتەوە چونکە شارەزاییەکانی ئەو ئێستا بەڕادەیەک کۆنن ڕەنگە تەنها بەکەڵکی مۆزەخانەکان بێت. [1]

ناونیشانی پەڕتووک: خەونی پێشکەوتن و شەڕی چەمکەکان
ناوی نووسەر: شەماڵ محەمەد[1]

ناونیشانی پەرتووک: دێڕێکی پێشکەوتن- مێژووی دوو دەوڵەتی مەزنی (دوشتێک باز و هەزبانی)یە کە لە (ئاوربایەگان، دیاربەکر، ئەرگیش، #جزیرە# و #موسڵ#)دا بەئازادی و سەربەستێتی فەرمانڕەواییان کردووە.
ناوی نووسەر: #حسێن حوزنی موکریانی#
شوێنی چاپ: #هەولێر#
چاپخانە: کوردستان
ساڵی چاپ: 1962
ژمارەی چاپ: دووەم
[1]

ناونیشانی پەڕتووک: سەرۆک بارزانی و پێشکەوتن و سەرکەوتنەکانی کوردستان له 8 ساڵی ڕابردوودا
ناوی نووسەر: #هێمن هەورامی#
ساڵی چاپ: 2013
[1]