گوندێکە، کەوتووەتە شارەدێی پیرەمەگروون، شارۆچکەی دوکان، پارێزگای #سلێمانی#.[1]

#قەڵای زێوێ#، لەسەر گردێکی بەرز درووستکراوە، کە دەکەوێتە گوندی (#زێوێ#) لە نزیک شاری #سەقز# لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان. لە ساڵی 1952 بەهۆی باران و بەفرێکی زۆر کە بووە هۆی دەرکەوتنی لە ناکاوی هەندێ پارچەی شوێنەواریی لەم شوێنە، دەست کرا بە کاری هەڵکۆڵین لەسەر ئەم قەڵایە و یەکەم کاریش لەلایەن (ڕۆبەرت ڕایسون)ی ئەمەریکی کرا، دواتر لەلایەن کابرایەکی جوو بە ناوی (ئەیووب ڕەب نو) بەردەوامی بە هەڵکۆڵینەکە درا.
بەپێی ئه و مۆڵەتەی بۆ کارکردن لەسەر ئەم قەڵایە دراوە، بۆ ماوەی هەشت ساڵ دەست کرا بە کنە و پشکنین و توانراوە لە سەدا هەشتای شوێنەوارەکان بدۆزرێنەوە و گواسترانەوە دەرەوەی ئێران. ئەم ڕووداوە کە لە ساڵەکانی پاش جەنگی دووەمی جیهانییەوە بوو، بە یەکێک لەو سیاسەت و کارانەی محەمەد ڕەزا شای ئەوکاتی ئێران دادەنرێ لە دژی مێژووی نەتەوەی کورد، کە کاری دەرهێنان و تاڵانکردنی ئەم قەڵایە بەپێی ڕێککەوتنێک به و لێکۆڵەرە جووه درا، ئێستا زۆربەی شوێنەوارەکان لە مۆزەخانەکانی لۆڤەر و بەریتانیا و ڕمیتاژن.
لە شوێنەوارە دۆزراوەکانی قەڵای زێوێ، دەتوانین ئاماژە بە دۆزینەوەی گەنجینەیەکی ئێجگار گرانبەها بکەین، کە لە کۆمەڵێک ملوانکەی درووستکراو پێکهاتبوو لە زێڕ و قاپوقاچاخی زێڕین و زیو و مس و کۆمەڵێک بابەتی جوانکاری ژنان و ناوماڵ، وەک نەخش لەسەر زێڕ و عاجی فیل.
ناوی زێوێ یەکەمجار لە ساڵنامەکانی ئاشووریدا هاتووە، کە باس لە قەڵای زێوێ دەکات لە کاتی شۆڕش و شەڕەکاندا.
لە ئێستادا ڕەوشی پاراستنی ئەم قەڵایە زۆر خراپە و بە ئەگەری ئەنجام نەدانی کاری نۆژنکردنەوە و پاراستنی زانستیی شوێنەواری_مێژوویی ئەگەری ڕووخان و تێکجوونی زۆر زیاتری هەیە. بە گوتەی سەرچاوەکان لە ماوەی چەند ساڵی ڕابوردوو هێچ چالاکییەکی هەڵکۆلینی شوێنەواری بۆ ئەم قەڵایە ئەنجام نەدراە، بۆیە ئەو زانیاریانەی لەسەر ئەم قەڵایە بڵاودەبن هەمان زانیارییەکانن کە لە کاتی ئەنجامدانی یەکەم هەڵکۆلینە شوێنەوارییەکان بلاوبوووە.
ئامادەکردنی: #سارا سەردار#
[1]

قەڵای مێژوویی زێویە لە 55 کیلۆمێتری باشووری ڕۆژهەڵاتی شاری سەقز و لە باکووری گوندێک هەر بەم نێوە و لە سەر تەپۆڵکەێک هەڵکەوتوه.
ڕووبەری ئەم قەڵا، پتر لە 4 هێکتارە و بەرزاییەکەی لە ئاستی زەوییەکانی دەوروبەری 90 تا 110 میتر دەبێت و هەر ئەم ئاستی بەرز بوونە وایکردوە کە جوان بە چوار دەوری خۆیدا بڕوانێ و بەرجەوەنێکی جوان و سەرنج ڕاکێشی هەیه.
زێویە یا (ئیزیپیه) یا (زیپیا) لە سەدەی هەشتەمی پێش زایینی مەسیح، یەکێک لە ناوەندەکانی دەسەڵاتداری هۆزی مانا بووە و لە کتێبە ئاشوورییەکان بە نێوی گەلی (مێننی)، نێوی لێبراوە وتێیدا هاتوە کە ئەم شوێنە زۆر جار لە لایەن دەوڵەتەکانی ئاشوور و ئورارتوو، هێرشی کراوەتە سەر، بەڵام ئەم گەلە هیچکات نەبەزیوە و قەڵاکەی بە دەستەوە نەداوه. شایانی باسە کە یەکەم جار نێوی زێویە لە ساڵنامەی ئاشووری و لە کاتی دەسەڵاتداری سارگێنی دووهەمدا تۆمار کراوه.
ناوبراو پاش هێرش کردن بۆ سەر ناوچەی ژێر دەسەڵاتی ماناییەکان و پاش ئەوەی پێتەختی ماناییەکانی داگیر کرد و پاوشاکەیانی بە نێوی (ئیرانزوو) بەزاند، دوو قەڵای گرینگی ناوەندی هەرێمی مانای بە نێوی زیپیە (ئیزیپییە ئیزیپنا) و (ئارماسیت)، داگیر کرد، کە زۆربەی نووسەران و پسپۆڕان و شارەزایانی بواری ئاسەوارە مێژووییەکان، پێیان وایە کە ئەو زیپییه، هەر ئەم زێویەی سەقزه، و لەوانەشە کە شوێنی قەڵای ئارماسیتیش لە گوندی قەپڵانتوو بێ، کە لە 5 کیلۆمێتری زێویە هەڵکەوتووه.
لەوەیدا کە قەڵای زێویە، قەڵاێکی دەسەڵاتدارەتی گرینگ و جێگە سەرنج بووە هیچ شک و دوو دڵیێک لە نێوان شارەزایان و پسپۆڕانی بواری ئاسەوارە دێرینەکان نیە و تا ئێستا زۆربەی نزیک بە تەواوی نووسەران و ئاسەوارناسان لە سەر قەڵای زێویە لێکۆڵینەوەیان کردوە و لەم بارەوە لێدوانیان داوه. یەکێک لەو کەسایەتییانە پرۆفسۆر گیرنێس، لێکۆڵەر و ئاسەوار ناسی بە نێوبانگی فەڕانسەیی و نووسەری پەرتووکی (هۆنەری ئێران لە دەورەی ماد و هەخامەنشی)، پێیوایە کە قەڵای زێویه، قەڵاێکی حوکمڕانی بووە و ناوبراو هەموو ئەو ئاسەوارە مێژوویی و بە نرخ و بێ وێنانە کە لەم قەڵا پەیدا بوە بە میراتی پاوشاێکی سەکایی دەزانێت کە بە حورمەتی ئەوەوە لە گەڵیدا لە گۆڕ نراوه.
گرینگی و نێوبانگی جیهانی قەڵای زێویە بۆ کاتێک دەگەڕێتەوە کە ساڵی 1325 هەتاوی بەرانبەر لەگەڵ 1946ی زایینی، بە هۆی باران و لافاوەوە بەشێک لە قەڵاکە دادڕووخێت و خۆی دەردەخات و بەم هۆیەوە سەدان پارچە ئاسەواری دەگمەن و بە نرخ لەم قەڵادا پەیدا کرا. پاش ئەو ڕووداوە کەسێک بە نێوی ئەیووب ڕبنۆ کە دەگوترێت جوولەکە بووه، ئیزنی دەرهێنان و گەڕان بە دوای ئاسەوارەکانی ئەم قەڵا لە دەسەڵاتدارانی ڕژیمی گەندەڵی پەهلەوی وەردەگرێت و ناوبراو 8 ساڵ بە شێوازی بەردەوام 95٪ قەڵاکە و زەوییەکانی دەوروبەری و گۆڕستانی مێژوویی زێویە ژێر و ژوور دەکات و هیچ ئاسەوارێک لەم قەڵا و لە پارچە ئاسەوارە بە نرخ و بێ وێنەکانی ئەم شوێنە ناهێڵێتەوە و بە هاوکاری دەست و پێوەندەکانی خۆی ولە ژێر چاوەدێری کاربەدەستانی ڕژیمی گەندەڵی پاشایەتیدا، هەموو ئاسەوارە گرینگەکان لە کوردستان ئاودیوی دەرەوی وڵات دەکات و بە مۆزەخانەکانی بە نێوبانگی جیهانی دەفرۆشێت.
هەنووکە ئاسەوارەکانی قەڵای مێژوویی زێویەی سەقز، ڕازێنەرەوەی مۆزەخانە بەنێو بانگەکانی دنیا وەکوو: لوور لە فەڕانسه، لەندەن لە ئینگلیس، ڕمیتاژ لە لێنینگراد و ئۆرشەلیم لە ئیسرائیل و نیویۆرک لە ئامریکا، فیلادێلفیا و دەیان مۆزەخانەی گرینگی دیکە لە جیهاندان و تەنها بەشێکی بچووک و کەم لە ئاسەوارە زێڕەکان، زێوەکان و قوڕینەکان لە دەستی ڕێکخراوەی میراتی کولتووری پارێزگای کوردستاندایه.
ئەیووب بەم خەیانەتە گەورە کە بەڕێوەی برد، زەبرێکی کاریگەری لە جەستەی مێژوو و ڕەسەنایەتی ناوچەی سەقز و کوردستان وەشاند و هەنووکەش ئاسەواری کردەوە تێکدەرانەکانی ئەیووب جوولەکە و تاقمە خۆفرۆشەکەی پاش ئەو هەموو ساڵە هەرماوە و بە هۆی ئەو کاول کاریانەی ناوبراو، لە زۆربەی بەشەکاندا بە هیچ شێوەێک ناتواندرێت درێژە بە لێکۆڵینەوە و گەڕان بدرێت و پرۆسەی دەرهێنانی هەموو قەڵاکە لە گەڵ تەنگ و چەڵەمە بەرەو ڕوو دەبێت.
بە بڕوای شارەزایان و پسپۆڕانی ڕێکخراوەی میراتی کولتووری کوردستان، ئاسەوارە قوڕینەکان و باقی ئاسەوارەکانی زێویە ئەوە نیشان ئەدەن کە لە نێوەڕاستی سەدەی هەشتەمی پێش زایین تا سەرەتاکانی دەسەڵاتداری هەخامەنێشییەکان، ژیان لەم قەڵا بەردەوام بوە و پاش بە دەسەڵات گەیشتنی داریوشی هەخامەنشی و هێرش کردن بۆ سەر ناوچەی سەقز، ژیان لەم قەڵادا کۆتایی پێهات.

قەڵای زێوێ یەکێکە لە قەڵا مێژووییەکانی #کوردستان#، کە لەسەر گردێکی بەرز درووستکراوە و دەکەوێتە گوندی (زێوێ) لەنزیک شاری #سەقز# لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان.
ئەم قەڵا مێژووییە نزیکەی 700 ساڵ پێش زایین، واتا لە سەردەمی دەسەڵاتداریی میدییەکان و ماناییەکان بنیات نراوە. #قەڵای زێوێ# بێجگە لەلایەنی مێژوویی، لە ڕووی ئەندازیاریی بیناسازی و هەروەها لە ڕووی هونەرییەوە گرنگیی تایبەتیی هەیە، بەتایبەت دوای دۆزینەوەی کۆمەڵێک کەلوپەلی درووستکراو لە زێڕ، کە نەخشی زۆر تایبەت و سەرنجڕاکێشیان لەسەرە.
ئەم قەڵا مەزنە، لە چەندین بەشی جیاوازی وەک تەلار، مەتبەخ، کۆگای دانەوێڵە و خواردن، هۆڵ، حەوشە و ژووری فراوان پێکهاتووە، بەڵام بەهۆی هەڵکەوتەی جۆگرافیای ئەم قەڵایە، کە شوێنێکی سەخت و دژوارە، گەیشتین پێی کارێکی ئاسان نییە.
$چیرۆکی دۆزینەوەی زێوێ$
لە ساڵی 1952، بەﮪۆی باران و بەفرێکی زۆر، کە بووە ﮪۆی دەرکەوتنی لەناکاوی هەندێک پارچەی شوێنەواری و بینینیان لەلایەن شوانێکی مێرمنداڵ لەو شوێنە، دەست کرا بە کاری هەڵکۆڵین لەسەر ئەم قەڵایە.
یەکەم کاری هەڵکۆڵین لەسەر ئەم قەڵایە لەلایەن (ڕۆبەرت ڕایسوون) ی ئەمەریکی کرا، دواتر لەلایەن کابرایەکی جوو بە ناوی (ئەیووب ڕەب نو) بەردەوامیی بە هەڵکۆڵینەکە درا. بەپێی ئەو مۆڵەتەی بۆ کارکردن لەسەر ئەم قەڵایە دراوه، ‌ بۆ ماوەی هەشت ساڵ دەست کرا بە کنە و پشکنین و توانراوە لە سەدا هەشتای شوێنەوارەکان بدۆزرێنەوە و گواستراونەتەوە دەرەوەی ئێران.
ئەم ڕووداوە، کە لە ساڵەکانی دوای دووەم جەنگی جیهانییەوە بووە، بە یەکێک لەو سیاسەت و کارانەی محەمەد ڕەزا شای ئەوکاتی ئێران دادەنرێ لە دژی مێژووی نەتەوەی کورد، کە کاری دەرهێنان و تاڵانکردنی ئەم قەڵایە بەپێی ڕێککەوتنێک به و لێکۆڵەرە جووه درا، ‌ ئێستا زۆربەی شوێنەوارەکان لە مۆزەخانەکانی لۆڤەر و بەریتانیا و ڕمیتاژن.
لە شوێنەوارە دۆزراوەکانی قەڵای زێوێ، دەتوانین ئاماژە بە دۆزینەوەی گەنجینەیەکی ئێجگار گرانبەها بکەین، کە لە پێکهاتبوو کۆمەڵێک ملوانکەی درووستکراو لە زێڕ و قاپوقاچاخی زێڕین و زیو و مس و کۆمەڵێک بابەتی جوانکاریی ژنان و ناوماڵ، وەک نەخش لەسەر زێڕ و عاجی فیل.
ناوی زێوێ، یەکەمجار لە ساڵنامەکانی ئاشووریدا هاتووە، کە باس لە قەڵای زێوێ دەکات لە کاتی شۆڕش و شەڕەکاندا.[1]

[1]