هەینی قادر
#ئەنادۆڵ# لە بنچینەدا وشەیەکی یۆنانییە بە مانای ڕۆژهەڵات دێت، یاخود ئەو لایەی ڕۆژی لێ هەڵدێت، بە چەند شێوازێک دەنووسرێت و دەگوترێت (ئەنادولو Anadolu) ئەناقۆڵیا، ئەناتۆلیا، ئەناتۆڵی، ئەنادۆڵ، (ئەنازۆڵ (الاناضول) بە زمانی عەرەبی) هەمووشیان ناوێکە بۆ بەشێک لە تورکیای ئێستا کاتی خۆی یۆنانییەکان بەموستەعمەراتەکانی کەناراوی ئاسیای بچووکیان گوتووە ئەنادۆڵ، لە سەردەمی ئیمپڕاتۆری بێزەنتی تەنیا بە ناوچەکانی ڕۆژاوا و بەشێک لە ناوەڕاستی ئاسیای بچووک (تورکیای ئێستا) گوتراوە ئەنادۆڵ (anadol) ، واتە خاکی کوردستانی نەگرتووەتەوە، ئەمەش بە پێی ئەو دابەشکارییە ئیدارییە بووە کە ئیمپراتۆری بێزەنتی لە دەوڵەتەکەیدا پەیڕەوی کردووە لە سەرەتای فتوحاتی عوسمانییەکان ناوی ئەنادۆڵ تەنیا بە بەشی ڕۆژاوای ئاسیای بچوک گوتراوە، بەڵام لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەیەمی زایینی بە دیاری کراوی لە سەردەمی تەنزیمات (ڕێکخستنەوەی کاروباری وڵات و دابەشکردنەوەی کارگێڕی لە دەوڵەتی عوسمانی) ئەم ناوە ئەنادۆڵ گشتگیرتر بووە و سنووری فرەوانتر بووە ، هەر وەکوو لە ڕوونکردنەوەکەی وەرگێڕی پەرتووکەکە س. موستراس (المعجم الجغرافی للامبراطوریة العثمانیة) دا هاتووە کاتێ‌ کە پێناسەی ئەنادۆڵ دەکات دەڵێت: ( ئەناتۆلی یان ئەنازۆڵ (الاناضول) نیمچە دوورگەیەکی لاکێشەییە سنوورەکەی لە باکوور دەریای ڕەشە، لە ڕۆژاوا دەریای ئیجەیە، لە باشوورەوە دەریای ناوەڕاستە، لە ڕۆژهەڵات چیاکانی ئەرمینیایە، درێژییەکەی لە ڕۆژاواوە بەرەو و ڕۆهەڵات نزیکەی 1000 کیلۆمەتر دەبێت، وە لەنێوان باکوور و باشووریشەوە ماوەکەی 450 کیلۆمەتر تاکوو 650 کیلۆمەتر دەبێت، دەکەوێتە سەر هێڵی پانی36 و 43، بەمەش دەکەوێتە سەر هەمان هێل لەگەڵ ئەندەلووس و سەقلیە، لە شێوەی تەختاییەکی مەیلانە بە ئاڕاستەی باکووری ڕۆژاوا بە زنجیرە چیای بەرز دەورە دراوە، هەتا بەم دواییەی سەردەمی عوسمانی لەلایەن جوگرافی ناسانی عەرەب و تورک بە ئەنادۆڵ دەگوترا وڵاتی ڕۆم (بلاد الروم) .
بنچینەی ئەم ناوە دەگەڕێتەوە بۆ زمانى یۆنانى لە دەوڵەتى بێزەنتى بۆ دابەشکارى یەکە کارگێڕیەکان بەکارهاتووە ، ئەم زاراوەیە بە کارهێنانی فرەوانتر و گشتگیرتربوو لە سەردەمى فتوحاتی دەوڵەتى عوسمانی. بە زمانی تورکیش پێی دەڵێن ئەنازولو، سەرەتا ئەم ناوە تەنیا بەبەشی ڕۆژاوای تورکیا دەگوترا ، لە ڕاستیدا کاتی خۆی کە ئەم ناوچانە لەلایەن تورکەوە خراونەتە سەر ئەنادۆڵ ئامانجی خۆی هەبووە ئەویش ڕەشکردنەوەی ناوی کورد و کوردستان بووە وە نەهێشتنی جوگرافیایەک بوو بە ناوی کوردستان، ئەم سیاسەتەی تورک بەڕوونی و بە ئاشکرا لە سەردەمی مستەفا کەمال ئەتاتورک زیاتر دەرکەوت و پەرەی پێدرا، چونکە لەو کاتەدا ڕۆژاواش پشتگیری لەسیاسەتی ئەتاتورک و دەوڵەتی نوێ‌ ی تورکیا دەکرد دوای ئەوەی بەرژەوەندییەکانى ڕۆژاوا لەگەڵ تورکیا مسۆگەر و دەستەبەر بوو.
سەرەتا زاراوەی ئەنادۆڵ تەنیا بۆ بەشی ڕۆژاوای تورکیا بەکاردەهات، بەڵام لەکاتی دووبارە دابەشکردنەوەی ویلایەتەکانى دەوڵەتى عوسمانى لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەیەم کە بە سەردەمی تەنزیمات ناسراوە، ناوی ئەنادۆل تەنیا ناوێکى جوگرافی بووە بۆ ئەم نیمچە دوورگەیەى کە لەکەناراوەکانی ڕۆژاواوە درێژ دەبێتەوە تا دەگاتە هێڵی تەڕابزۆن و ئەرزنجان و برجق و ئەسکەندەروونە، کە ئەمڕۆ لای تورکەکان ئەنادۆل جگە لە بەشی ئاسیای تورکیا هەموو ئەم ناوچانەش دەگرێتەوە کە لەڕووی جوگرافیاوە سەر بە بەرزایی یەکانی نێوان هەردوو ڕووبارن واتە ناوچەکانی نێوان دجلە و فوڕات (جزیرە “ئامەد” ئەرمینیا “قارص”) جگە لەدوورگەکانی دەریای ئیجە.
بەمجۆرە دەبینین تورکەکان جوگرافیای ئەم نیمچە دوورگەیان فرەوانتر کردووە و خاکی کوردستان و ئەرمەنستانیشیان خسووەتە سەر، ئەمڕۆ بەناوی ئەنادۆلی ڕۆژهەڵات ناوی دەهێنن لە بڕی ناوى کوردستان و ئەرمەنستان، کە کورد و ئەرمەن لەم ناوچەیەدا دراوسێن و بە یەکەوە مێژوویەکی کۆنی هاوبەشیان هەیە کە زۆر کۆنترە لەو مێژووە هاوبەشەى هەردوولا کە لەگەڵ تورک هەیانە.
گومانی تێدا نییە کوردستان لە مێژووی دەوڵەتی عوسمانی هەر بە پێی سەرچاوە مێژووییەکانی خۆیان ناوچەیەکی جیاواز و جوگرافیایەکی جیاواز بووە، هۆز و میر و بنەماڵە دەسەڵاتدارەکانی کورد خاوەنی جۆرێک لە سەربەخۆیی بووینە لەسەر نیشتمانى خۆیان، هەر بۆیە ناوهێنانی کورد و کوردستان لە سەردەمەکانی دەوڵەتی عوسمانی ئاسایی بووە، بگرە یەکێک لە ویلایەتەکانی (ئەیالەت) دەوڵەتی عوسمانی لە ناوچەیەکی دیاریکراو لەسەر خاکی کوردستان بە ناوی کوردستان بووە، هەر وەکوو س.موستراس قونسوڵی ڕووس لە ئەزمیر لە پەرتووکە مێژووییەکەی دا (المعجم الجغرافی للامبراطوریة العثمانیة) باسی ڕێکخستنەوە و دابەشکردنی ویلایەتەکانی دەوڵەتی عوسمانی کردووە لە سەدەی نۆزدەیەم تێیدا ئاماژە بە ویلایەتەکانی بەشی ئاسیای دەوڵەتی عوسمانی دەکات کە چۆن ویلایەتێک بە ناوی کوردستان هەبووە و ئەم لیوایانەی گرتبووە خۆ (ماردین -سعرد”سرت”- ئامەد) مەڵبەندنی کارگێڕی ئەم ویلایەتەش شاری ئامەد بووە.
هەروەها چەند سەرچاوەیەکی تریش ئاماژەیان بە ناوی کوردستان کردووە وەکوو یەکەیەکی ئیداری جوگرافی سەربەخۆ کە لە دابەشکاری ئیداری دەوڵەتی عوسمانی تۆمار کراوە هەروەکوو لەپەرتووکی (الدولة العثمانیة المجهولة) لە دانانی هەردوو نووسەر (د. احمد کوندز و د. سعید اوزتورک) دا هاتووە و جەختیان لە بوونی ویلایەتێک بە ناوی کوردستان کردووەتەوە لەسەر خاکی کوردستان، بە هەمان شێوە بگرە ڕوونتریش لەمە لە دابەشکاریەکی ئیداری دەوڵەتی عوسمانی لە سەدەی نۆزدەیەم لە پەرتووکێکی جوگرافیدا بە ناوی (الهیئَة البَهێة فی الکُرة اڵارضێة) کە نووسەرەکەی نەناسراوە و تێیدا ئاماژەی بەناوی کوردستان کردووە کە وەک ڕاستییەکی مێژوویی و جوگرافی تۆمار کراوە، هەموو ئەم نووسەرانە جەختیان لەوە کردووەتەوە کە خاکی کوردستان لە دەورانی عوسمانی وەکوو یەکەیەکی جوگرافی سەربەخۆ لە چوارچێوەی دەوڵەتی عوسمانی مامەڵەی لەگەڵدا کراوە و هیچ کاتێک بەشێک نەبووە لە ئەنادۆڵ بەڵکوو جیاواز بووە.
لێرەدا چەند دێڕێک بە زمانی عەرەبی لە ناوەرۆکی پەرتووکی (الهیئَة البَهێة فی الکُرة اڵارضێة) دەخەمەڕوو کە زۆر بەجوانی وەسفکردنی تورکیای ئاسیاوی ڕوون کردووەتەوە دەڵێت:
تقسم ترکیا اسیا الی اقسام عدیدة أکبرها اڵاناضول وتسمی أسیا الصغری وأما اڵاقسام الباقیة فهى/
– کردستان الشمالیة : وهی تشمل علی ولایات ارزروم و وان وبتلیس (بدلیس) .
– کردستان الجنوبیة: وهی تشمل علی ولایات خربوط و دیاربکر و موسل (مابین النهرین) و بەغدا و بصرة (وتسمی الولایات اڵاخیرة العراق العربى) {
نووسەر لە دابەشکارییە ئیدارییەکەی ویلایەتەکانی بەشی ئاسیای دەوڵەتی عوسمانی لە پەرتووکەکەیدا درێژەی پێدەدات، بەڵام من ئەوەندەم لێ گواستۆتەوە کە پەیوەندی بە کوردستانەوە هەیە (بۆ زانین) .
– پەراوێزەکان:
1- والاس لیون: مذکرات والاس لیون فی العراق 1918-1942 ص 30 هامش ڕقم 1.
2- س. موستراس: المعجم الجغرافی لڵامبراطوریة العثمانیة ص15.
3- س. موستراس: نفس المصدر ص15.
4- س. موستراس: نفس المصدر ص24.
5- د. احمد اق کوندز و د.سعید أوزتورک: الدولة العثمانیة المجهولة ص225.
6- مؤلف مجهول: الهیئَة البَهێة فی الکُرة اڵارضێة ص 47.
– سەرچاوەکان:
1- الاستاذ د. احمد کوندز و والاستاذ د.سعید أوزتورک: الدولة العثمانیة المجهولة، (302 سؤال و جواب توضح حقائق غائبة عن الدولة العثمانیة) . وقف البحوث العثمانیة، استنبول 2008.
2- س. موستراس: المعجم الجغرافی لڵامبراطوریة العثمانیة، ترجمة و تعلیق عصام محمد الشحادات، بیروت 2002 ط1 .
3- والاس لیون: الکورد والعرب والبریطانیون، (مذکرات والاس لیون فی العراق 1918-1944) ، مراجعة و تقدیم: د. فیلد هاوس، ترجمة: عماد جمیل مزوری، دهوک مطبعة سبیریز 2010 ط1 .
4- مؤلف مجهول الهیئَة البَهێة فی الکُرة اڵارضێة، بیروت، المطبعة اڵامیرکانیة عام 1914 .[1]