د. نەسرەدین ئیبراهیم گۆلى*
گەلەک جاران مە گۆهلێدبت فلان مالبات مێینەیە، و ئەڤە ب تشتەک کێماسى دهێتەهژمارتن. ئانکۆ تۆڤێ وێ مالێ و پتر ژى مەبەست زەلامە، تۆڤەک مێیە. ئەڤە جاران ڕەنگڤەدانێ ل سەر پەیوەندیا وێ مالباتێ دکەت، بۆ نموونە ئەوێن نیاس زووى ب زووى خوە ل ژنئینان ژ وێ مالباتێ نادەن، تنێ کەسەک دوور نەبت یان کەسەکێ هند گوهێ خوە نەدەتە ڤى بابەتى. ڕاستى بابەتێن هۆسا و ژ ئەگەر بلندبوونا ئاستێ ڕەوشەنبیرى و تێگەهشتنا خەلکى و ڤەبوونا چاڤێن خەلکێ و نەمانا هندەک هزرێن کرێت بۆ دیتنا ژن و ڕەگەزێ مێ وەک کێماسیەک و خۆرافاتەکا کو ژ کلتوورەکێ بیانى و سەردەمێ (جاهلیەتێ) هاتیە ناڤ مە و گەلەک ئەگەرێن دیتر یا کێم دبیت، لێ هێشتا شوونووارێن وێ ل نک هندەک مال و کەسان مایە. هەردەم و نها ژى ژن د جڤاکێ کوردەواری دا خودان جه و پلە و پایەک جڤاکى و ڕێزەکا تایبەت بوویە.
د ڕاستیدا ئەڤ بابەتە وەک زانست دبینت وەسا نینە وەک خەلک تێدگەهت. زانست گەلەک یێ پێشکەفتى و هەکە بازرگانێن بێ وژدان و گەندەل و فرۆشیارێن مرۆڤاتیێ بهێلن دێ زانست دەرمانێن وەسا پەیدا کت مرۆڤ مەندەهۆش ببن، بەلێ پا پارەپەرست ڕێگرن.
ل دووڤ ئەزموونا کەسێن شەهرەزا و جەڕباندى، هندى زارۆ ببتە کچ یان کوڕ، یا د دەستێ مرۆڤى و نەخاسمە زەلامی دا، هند ب سروشتى و فاکتەرێن دیتر ڤە گرێداى نینە. د ناڤ ئاڤا زەلامى دا، زیندک (حەیمن) یێن ژ هەردو جۆرێن نێر و مێ بوونا خوە یا هەى. یێن نیر لڤۆک و بزۆکە و زیرەکترن، بەلێ ژیێ وان کۆرتترە. بەلێ یێن مێ سست و خاڤن، نەلڤۆکن و کێم بزاکەرن، بەس پا ژیێ وان درێژترە و هەتا 48 دەمژمێران ژى دژین و دمیننە ساخ د هەڤالبچویکى دا. ڕاستى هژمارا یێن زەلامى ب بەراورد ل گەل هێکا ژنێ کو تنێ ئێک یان چەند هێکەکن، گەلەکن و دگەهنە چەند مەلیۆنان و ئەڤ تۆڤە هەر دەژمێرەکێ چەند مەلیۆنا دروست دکەت یان یێن هاتینە چێکرن و تێدا کۆم دبن. لەوما بەردەوام دگەهنە جهێ پێدڤى و د گونا دا، د تێهنەکا کێمتر ژ تێهنا لەشى دهێنە پاراستن هەتا دەمێ دەرکەتنا وان دئێت. کۆمبوونا وان د ناڤ گونا دا هندەک نووچەیێن ئەلکترۆ کیمیاوى ددەنە مەژیێ زەلامى و گڤاشتنەکێ ل سەر وى پەیدا دکەن و ئەڤ چەندە خوە ل هەمى وان جه و لایەنێن پەیوەندار ددەت، وەکى چاڤا، گوهى یان لەشێ زەلامى و ئالاڤێ وى یێ سێکسى و هەمى ئه و گڤاشتن وى تووشى شەپرزەیەکا دەروونى دکەن و وى پال ددەن بۆ ڤەدیتنا ڕێکەکێ بۆ دەرئێخستنا وان چەند مەلیۆن زیندک و تۆڤى. ئەڤ چەندە بۆ هندێ دا بەلانسەکا کیمیاوى و دەروونى ل نک وى پەیدا ببت. ئه و سەرکوتکرنا فرۆید ب زیانەک مەزن بۆ مرۆڤى دبینت، د هەمى بیاڤان دا، نەخاسمە لایەنێ سێکسى، ب ئێک ژ فاکتەرێن کۆژەک دهێتە زانین و کارتێکرنێن نەرێنى یێن ل سەر مرۆڤى هەین و پێدڤى ب ڤالەکرنێ هەى و نەخاسمە ل نک زەلامان ئاستێ وێ بلندتر و گڤاشتنێن وێ ژى پترن ژ یا ژنا.
دەمێ ئاڤسبینێ ل نک ژنێ تنێ حەفت ڕۆژن، نەک پتر و نە کێمتر. ئەڤ حەفت ڕۆژە دکەڤنە د ڕۆژێن 10 و 11 و 12 و 13 و 14 و 15 و 16 هەیڤێ، ژ دەمێ ئه و ڕۆژا ژن ژ سووڕا هەیڤانە (عادێ) بدووماهی دئێت. فەرە بهێتە زانین ئه و هەیڤ و ڕۆژ چ پەیوەندى ب ڕۆژ و هەڤیا ئاسایا ئەم د سالناما دا دبینین نینە، بەلکو ئەوە یا ژ خوینێ دبینت و بەلکۆ نیڤا هەیڤێ یان سەرێ هەیڤێ یان هەر دەمەک دیتر ژ هەیڤا ئاسایى بت. هەیڤا ژنکێ ب دیتن و ڕاوستانا خوینێ و جارا دیتر هەر یا وێ چەندێ 28 ڕۆژن نەک هەیڤەک تەواو. لەوما دابەشى سەر سێ پشکا دبت: یا ئێکەم ژ ڕۆژا ئێکێ یا پشتى سەکنینا خوینێ دەستپێدکەت، هەتا ڕۆژا نەه و پشکا دیتر دکەڤتە پشتى هینگى و ژ ڕۆژا 10 و هەتا 16 هەیڤێ (هەیڤا ژنکێ) بەردەوام دبت، وەکى ل سەرى هاتى. ئەڤ قووناغە قووناغا هەرى گۆنجاى و تێدا ڕۆژا 14 1ژ هەمیان هەستیارتر و دەمەکێ گۆنجایە بۆ بەرگرتنێ (خصوبێ). چونکى د ڕۆژا 14 ژ هەیڤا ژنکێ دا، هێکا ژنکێ ژ هێکدانێ دەردکەڤت و قەستا هەڤالبچیکى دکت دا تێدا ل هیڤییا تۆڤێ زەلامى بمینت.
ئەڤَجا ڕۆژا 14 ڕۆژەکا گرنگە دا تێدا دیار ببت ئەڤ زارۆیە ببت کچ یان دەرکەڤت کوڕ، چاوا؟ هەکە خودانێن مالێ ل بەر بت یان ل بەر نەبت، هەکە ب زانین بت یان نە زانین، دەمێ د ڕۆژێن گۆنجاى بۆ جۆتبوونا ژن و زەلامى ل ڕۆژێن 10 و 11 و 12 و 13 دا، وان ڤیا جۆت ببن، بێگومان تۆڤێ زەلامى دێ ڕشت ناڤ لەشێ ژنێ. دیارە وى دەمى یێن نێر دێ زوویا مرن، چونکى ژیێ وان کورتە، بەرى ڕۆژا 14، ئەوا مە ل سەرى گۆتى و ڕۆژەکا گرنگە، چونکى هێکا ژنکێ هینگى دەردکەڤت، و وى دەمى زیندکێن نێر یێت مرین و ناگەهنە هێکا ژنکێ. چونکى ئه و سێ چار ڕۆژێن بسەرڤە چووین، هەکە جۆتبین ل ڕۆژا 10 یان 11 بێتەکرن. هەتاکۆ جۆتبوون ل 13 ژى ببت زیندکێن نێر ناگەهنە ڕۆژا پاشتر و 14 هەیڤێ یاکۆ هێک دەکەتى. بەلێ زیندکێن مێ، ئەوێن ل گەل یێن نێر ژ ناڤ تۆڤێ زەلامى هەین و دەرکەتین و ژیدرێژن هەتا هینگى یێن ماینە ساخ و ڕۆژا 14 و ڕۆژا هێکێ یە و دکەڤنە د هەڤالبچیکیدا و ل گەل هێکا ژنکێ ئێکدگرن. ل ڤى دەمى زارۆ دێ کچ بت.
بەلێ هەکە خودان مالێ بڤێن زلرۆکێ وان کۆڕک بیت، نابت ڕۆژا 10 و 11 و 12 و 13 جۆتبوونێ ئەنجام بدەن. چونکى وەکى مە ل سەرى گۆتى زیندکێن نێر هەتا ڕۆژا 14 مرن. بەلێ باشترە ڕۆژا 14 جۆتبوون بێتەکرن. چونکى وێ ڕۆژێ تۆڤێ نێر، یێ لڤۆک و زیرەک، دێ زووى زووى خوە گەهیننە تۆڤ یان هێکا ژنکێ، یاکو ژنوى و وێ ڕۆژێ دەرکەتى. ئه و دێ بەرى زیندکێن مێ ئەوێن ل گەل زیندکێن نێر و د ناڤ تۆڤێ زەلامى و پێکڤە دەرکەتین، و زیندکێن مێ سست و خاڤن، خوە گەهیننە هێکا ژنکێ و یاکو هاتیە د هەڤالبچیکى دا. گاڤا ئەڤ زیندکێن نێر و هێکا ژنکێ گەهشتن ئێک زارۆ نێرە.
لێ پێدڤیە ڕۆژێن خویندیتن (عادێ) باش و هوور و دروست بێنە تۆمارکرن و خەلەتى تێدا چێنەبن و چەند ڕۆژەکا پێش و پاش نەکەڤت، چونکى دێ شۆل خەلەت دەرکەڤن. هندەک و بەلکو گەلەک جاران وەسا چێدبت ژ ئەگەرێ هندێ هەڤالبچیکێ هندەک ژنکا هەمى دەما ڤەکریە، لەوما زینکێن نێر و مێ یێن تۆڤێ زەلامى پێکڤە و ل گەل ئێک دەردکەڤن و بەر ب هێکێ و هەڤالبچیکى ڕێکەڤن. پا یێن نێر لڤۆکن زووى خوە دگەهینن هێکێ و یێن مێ سستن زوو ناگەهنێ. هەتاکو هندەک جاران بەرى زەلام ئاڤا خوە بەربدت ئه و زیندک دگەل بزاڤ و لڤین و ل گەل وێ ئاڤا بەرى ئاڤا تۆڤى، یاکو بۆ ڕێخۆشکرنا کارێ سێکسى دئێتە ڕشتن و ژ لەشێ زەلامى دەردکەڤت و ڕێکێ تەڕ دکەت، دئێنە خارێ و دوور نینە دگەل هێکێ تێکل ببن و ببنە زارۆکەک. بۆ ڤێ قووناغێ دێ مینت ل سەر لایەنێن سێکس و جۆتبوونێ، و ئه و دێ بڕیارێ دەن. بەلێ پا یا باش ئەوە زەلام بەرى ئاڤا خوە بەردت (قەزف)، لەشێ خوە و ئالاڤێ خوە یێ سێکسى ڤەکێشت دا پشتى ڤالەکرنا ئاڤ یان تۆڤێ خوە، زیندکێت نێر و مێ بەریکانێ (مسابقێ) بکن و یێ زوویتر بگەهتە هێکا ژنکێ دێ زارۆک وەسا دەرکەڤت کچ یان کۆڕ.
جۆتبوون، کریارەکا دەروونى و سایکۆلۆژییە، بەلێ ب لایەنەکێ جەستەیى دهێتە ئەنجامدان و ئێکە ژ بنەمایێن بەردەوامیا ژیانێ، ئه و نەتەوەیێن کچکێن خوە بن ئاخ و زیندى ب چال دکرن ئەوان کار بۆ ژناڤبرنا نڤشێ خوە دکرن. سێکس ب ئێک ژ هونەرێن ژیانێ و د هەمان دەم دا شیانا یەزدانێ مەزن و جوانیا کارێ وى و سروشتى دهێتە زانین، لاوازى تێدا ب ئێک ژ مەزنترین ئاریشێن ژیانێ و گەلەک خێزانان دهێتە زانین، و سەرکەتن تێدا ب ئێک ژ کارتێکەرێن خۆشکرنا ژیانێ دهێتە هژمارتن.
مفایێ ژ ڤى ژێدەرى هاتیە وەرگرتن: د ئیبراهیم ڕەمەزان نەجار (2010): دێ چەوا پیریێ پاش ئێخى؟ چ.1، چاپخانا زانا، دهۆک.
*پرۆفیسۆرێ ه. /بسپۆرێ زانستێن سایکۆلۆژى و پەروەردەیى/فاکۆلتییا پەروەردە/ زانینگەها زاخۆ.[1]