$سوکرات و قازی محەمەد، دوو دادگەهێن ژئێکجودا و ئێک هەلویستی$
نووسینی: ڕێبەر کوردۆ
ژان پۆل سارتەر: مرۆڤ ئانکو هەلویست.
فەلسەفە و سیاسەت، ژ لایێ تیۆریڤە تەمامکەرێن هەڤدونە و د کەتواریدا هەڤدژن. هەر چەندە ئارمانجا فەلسەفەیێ گونجاندنا هزر و کەتوارییە. لێ مخابن، ب کێمی دبینین، کو د دونیایا سیاسەتێدا هزر و واقع ل سەر سفرەیەکێ کۆم ببن. ب واتایەکا دی فەلسەفەیا سیاسەتێ/ لۆگۆسی ئەقلانی دکەت. سیاسەتێ بەر ب ئاقارەکێڤە دبەت، کو بۆ مە هەمیان باش بیت، ئەو ژی ڕاستگۆییە. ل ئەڤێرێ، دەمێ سیاسەت ژ تیۆرییان بەرەڤ کەتواری دچیت، کێمجاران ڕاستگۆیی بەرهەم ئینایە. بەلکو بەرۆڤاژی، هەردەم فێل و خرابی کرییە. ژ ڕەهەندەکێ دی، فەلسەفە کاری ل سەر گومان و پرسیاران دکەت. سیاسەت د کەتواریدا کاری ل سەر یەقین و باوەرییەکا کۆرە دکەت. ئارمانجا تێرمێ ئێکێ چێکرنا تاکەکێ ب کەرامەت و ب بها و ئارمانجە. لێ ئارمانجا تێرمێ دوویێ، چێکرنا حەشامەت و حەماسەتسازیێیە، کو ببنە ئالاڤێ بدەستڤەئینانا ئارمانجێن نوخبەکا سیاسی یا دەستنیشانکری. ئەڤ چەندە ژی، دویری ئەوێ هەڤگرتنا د ناڤبەرا فەلسەفەیێ و سیاسەتێدایە.
فەلسەفە ڕەهەندەکێ دەروونی، سۆسیۆلۆژی، هزری و ئەخلاقی ددەتە سیاسەتێ. ب دیتنا من هەلویستێن قازی، ئاشکراکرنا ئەڤان هەردوو وارێن فەلسەفەیێ و سیاسەتێ ب واتایا ئاکاری و ڕاستگۆییێ بوون. وەها هەلویستێن وی وەکو سیاسی و شۆڕەشگێرەک هەڤکویڤێ هەلویستێن سوکراتێ فیلۆسۆف دبن. ل دەمێ بەری چەند ڕۆژان، من دادگەها قازی و وەسییەتنامەیا قازی خواندین، بیرا من ل دادگەها سوکرتی هات، لەوڕا د هەڤبەرییێدا گەهشتمە ئەڤان خالێن ل خوارێ:
سوکرات هزرمەندەکێ یوونانییە (469 ب.ز – 399 پ. ز) پترییا فەلسەفەیا خوە ب ڕێکا ئاخڤتنێ گەهاندییە. ژبەر کو ئەوی چ نڤیسین نینن و ئەوا گەهشتییە مە بۆ پلاتۆنی دزڤڕیت، کو شاگردەکێ وی بوو و هزر و بیرێن وی ب ڕێکا نڤیسینێن خوە گەهاندینە بەردەستێن مە. پلاتۆن دەربارەی سوکراتی دبێژیت: مێشا هەسپێ باژێڕییە. (مێش لەقان ل هەسپی ددەت، ب هەمان ئاوایی سوکراتی ئەسینایی هاندان، کو کارەکێ بکەن. ئەڤە ژی ب ڕێیا لەقێن ڕەخنەیی). پێکۆلێن ژ دلکارانە یێن سوکراتی بۆ یەکسانی و چاکییێ د ناڤ خەلکیدا د دەمەکێدا بوون، کو ئەسینا د ڕەوشەکا تایبەتدا بوو، چونکی ئەسینا د شەڕێ بۆلۆنیزێدا ل بەرانبەر سپارتا تووشی شکەستنێ بوو. بێهنا دەستهەلاتدارێن ئەسینایێ تەنگ کربوو. لەوڕا سوکران ل سەر دوو تاوانان بەر ب دادگەهێڤە برن و هاتە گونەهبارکرن، ئەو ژی:
ئێک: ژبەر کو سوکرات ل دژی وەلاتییە و خوە ژ پەرستنا خوداوەندێن مە دویر کرییە.
دوو: ئەقلێ لاوان تێکدایە، هندی بەحسێ یەکسانی و چاکسازییێ دکەت.
قازی محەمەد، کەسایەتییەکێ کورد یێ خەباتکار و فەرهەنگناسە. د ناڤبەرا سالێن (1900-1947) ژیایە. کەسایەتییەکێ ل پەی شۆپا زانین، هونەر، کەلتوور، ڕەوشەنبیری و نشتمانی بوو. بەری دامەزراندنا کۆمارێ دەمێ بەرپرسیارییا فەرهەنگ و ئەوقافێ وەرگرتی، ئێکەمین خواندنگەها کچان ل مهاباتێ ڤەکر. ژبلی حەز و ڤیانا وی بۆ زانینێ کو بەردەوام ل جڤاتێن زانا و کەسایەتییێن تێگەهشتی بوو. پشتی کۆمارا مهاباتێ هاتییەدامەزراندن، وی ڕەنگڤەدانەکا مەزن ل سەر ڕۆژنامەگەری، کەلتوور، پرسا ژنێ، ئازادییا ڕادەربڕینێ، پەروەردە و دادپەروەرییێ هەبوو. پشتی بدەستڤەهینانا کۆمەکا دەستکەڤتێن بژارە و چەندین دانووستاندنان ل گەل ڕژێما ئیرانێ یا وی دەمی، کۆمار داگیرکرن و قازی ژی ل سەر کۆمەکا توهمەتان دهێتەسێدارەدان. خالێن بالا من ڕاکێشاین، کو نێزیکی توهمەتێن سوکراتی بوون، ئەو ژی ئەڤ هەردوو خالە بوون:
ئێک: ل دژی وەلاتییە، دەستکارییا نەخشەیێ ئیرانێ کرییە و گوهۆڕییە.
دوو: سەربەخۆیی ڕاگەهاندییە.
ئەنجام
سوکراتی دخوازت هەمی مرۆڤێن جیهانێ ئازاد بکەت. قازی دڤیا مللەتەکێ مستەحەقی ئازادییێ بکەت. سوکراتی دڤیا مرۆڤەکێ چێبکەت، کو سەربەخۆ هزر بکەت، قازی دڤیا مللەتەک هەبیت سەربەخۆ بژیت. سوکراتی دڤیا ئەقلییەتا مرۆڤێ ئەسینایێ ل بەرانبەر پرسێن وەکو ئازادی، یەکسانی، ژیان، مرن و چاکییێ بگوهۆڕیت. قازی دخوازت ئەقلییەتا فارسان ل بەرانبەر یێ دی بگوهۆڕیت، یێ دییێ نە فارس مافێ ژیان، سەربەخۆیی، ئازادی و زانینێ هەیە. هەردوو ب تێکدەر و یاخی دهێنەگونەهبارکرن. ل دووماهییێ هەردوو دهێنە ژەهردان و سێدارەدان.
$سوکرات و قازی محەمەد دشیان بڕەڤن، لێ نەڕەڤین$
قازی محەمەد د کۆپیتکا هێزا خوەدا بوو و دشیا بڕەڤیت، لەوڕا ئەندامێن کۆمیتەیا حزیا دیمۆکراتی داخواز ژێ کرنکو مهاباتێ بهێلیت، لێ قازی نەڕەڤی. ژبەر کو پەیمانەکا ئەخلاقی ل گەل خەلکێ کۆمارێ هەبوو. ئەو ژی دێ بەرپرسیاری و گونەهێ هەلگریت. و گۆتبوو، بلا خەلکێ من نەهێتەسزادان و ئەز دێ ل پێش هەمیانڤە سزایی وەرگرم. هەروەکو د وەسییەتنامەیا خوەدا دبێژیت: من ل گەل نەتەوەییێ خوە پەیمانەک هەیە، کو د ناڤ ئەواندا بژیم و بۆ وان بمرم، چ جارا یێ بەرهەڤ نینم، ئەڤێ پەیمانێ بشکێنم.
سوکراتێ فیلۆسۆف ژی هەمان ڕەوش هەبوو، دشیا ب ساناهی بڕەفیت، ژبەر کو ل گۆرەی یاسایێن ئەسینایێ ییێن ئەوی سەردەمی، ئەگەر ئێک بڕەڤیت و بچیت ل باژێڕەکێ دی بژیت، لێبوورین بۆ دەردکەڤت. کریتۆیێ هەڤالێ سۆکراتی دبێژیتێ، مە هەمی تشت یێن ئامادە کرین، دا بڕەڤین. سوکرات ڕەت دکەت. کەواتە سوکراتی، پەیمانا ل گەل بها و هزرێن خوە پاراست و ڕێز لێ گرت. وانەیەک نیشان مە هەمیاندا، کو قوربانیدان ژ پێخەمەت بهایان فەزیلەت و سەربلندییە.
$سوکرات و قازی محەمەد، پشتی ژەهر و سێدارەدانێ و دەستپێکرنا دیرۆکێ$
سوکرات د کێلیکا ژەهر و مرنێدا، ژنوی دیرۆکا وی دەستپێکر. بوویەرەک بوو ل دووماهییێ دەرکەڤت. مرۆڤەکێ خودان فەلسەفەیا دەڤکی، ئەگەر بوویەرا ژەهرکرنێ نەبا، ڕەنگە نوکە مە ناسنەکربا! ئەڤێ بوویەرێ سوکرات و فەلسەفەیا وی زندی هێلان. نیچە دەربارێ سوکراتی دبێژیت: ژ هەمی تشتێ سوکراتی، ب تنێ مرنا وی یا خوەش بوو! دیارە ڤێ گۆتنا نیچەی ڕەهەند و شڕۆڤەکاری بۆ هەنە. دبیت نیچەیی هەمی فەلسەفەیا وی ڕەت کربیت، لێ بوویەرا ژەهرکرنا وی ب خوە فەلسەفەیە. فەلسەفەیەک کو نیچەیی نەشیا قەبویل نەکەت. ڤێ بوویەرێ سوکرات وەکو فیزیک نەهێلا، لێ وەکو هزر و هەلویست زندی هێلا.
قازی محەمەد ژی، بوویەرا سێدارەدانێ و هەلویستێ وی بەرانبەر خەلکێ وی ب خوە، ئەفسانەیەکە ناچیتە د چارچووڤەیێ دیرۆکا چ کۆمارێن دیدا. ڕاستە ژ ئالییێ سیاسی ڕەنگە خەلەتی بیت کو ڤیابا ژ مهاباتێ چووبا و بەردەوامی ب خەباتا خوە دابا، لێ نەچوونا وی ل دژی هەمی هزرێن سەرۆکێن کۆمارێن دینە. ب ئەڤێ چەندێ، قازی پرەنسیپێ ڕەوشەنگەرییێ ئێخستە د دونیایا سیاسەتێدا، سیاسەت ژ گۆتنا میکافیلی (ئارمانج ڕێکێ ددەتە ئالاڤان) گوهۆڕی. مرۆڤبوون و قوربانیدان ئێخستە د دونیایا سیاسەتێدا، کانتیانە هزر کر (هەر مرۆڤەک ب خوە ئارمانجە، نابیت ئەم ب خوە بکەینە ئالاڤ) ل جهێ وەکو پڕانیا سیاسییێن دی خەلکێ بۆ خوە بکەینە قوربانی، ئەو ب خوە بۆ قوربانی. ئەڤ چەندە وەها دکەت وی دلکار (جدی) بکەت ژ سەرکردەیێن دی، کێلیکێن سێدارەدانا قازی وەکو سوکراتی ژنوی دیرۆکا وی دەستپێدکەت. ئەڤێ چەندێ ژی پرسا مللەتەکێ ستەملێکری زندی کر و خوە کرە قوربانی. دیارە قازی هەڤڕکی ل گەل زەمەنی کرییە، کو تەمەنێ کۆمارێ ب تنێ 11 هەیڤن، لێ ب هەلویستێن خوە واتا ب وان 11 هەیڤان دا، کو ببیتە بوویەرەکا زندییا دیرۆکێ.
$باوەریبخوەبوونا سوکراتی و قازی ل دادگەهێ$
سوکرات ل جهێ دادگەهێ ب وێ دفنا خر و سەرێ کەچەل و وێ بێدەنگییا تژی سحر، وەکو بوونەوەرکێ نیڤمرۆڤ و نیف فریشتە، مرۆف دئێخستە دبن کاریگەرییا خوە و بەرێخوەدانێن وی دگەهشتنە هەمی تەماشەڤانان. تشتێ بالکێش سوکراتی ل دادگەهێ بەرگری ژ ڕەفتارێن خوە نەکر و نە ژی داخوازا لێبوورینێ ژ دادوەران کر. هەر تەکەزی ل سەر چاکی، مرۆڤ و ڕاستگۆییێ دکر. ل دەمێ بەحسێ ڤان پرسان ل دادگەهێ کری، هەڤالەکێ وی دبن لێڤان ڕا گۆت: سوکرات هەمان کارێن هەر جار دکەت، دەمێ ئەم سەرباز چەندین جاران ژیانا خوە ئێخستییە د مەترسییێدا بۆ ڕزگارکرنا سەربازێن دی.
قازی ژی ب وێ بێمنەتییا خوە و ئاورێن وی بۆ دادوەران ئەو تووشی حێبەتییێ کرن. قازی دبێژیت: گیانێ من، وەلاتێ من و نەتەوەیا من کوردە. چاوا هەوە پێ خوەشە وەسا سەرەدەرییێ ل گەل من بکەن، ب تنێ خەلکێ من ئازار نەدەن.
قازی ل دادگەهێ هوسا بەرگری ژ مللەتێ خوە کر و ب چ ڕەنگان بەرگری ژ خوە نەکر، ل دادگەهێ هەمی هەولدان کو تاوانا بێخیتە سەر ستویێ خوە و هەڤالێن خوە ڕزگار بکەت. ئەو ب خوە دبێژیت: ژ بۆ ئەوێ چەندێ کو کەرامەتا خەلکێ من یا پاراستی بیت، ئەز باژێڕی ناهێلم و دێ خوە کەمە قوربانی خەلکێ خوە.
دێ بێژی سوکراتی دزانی، کو دیرۆک دێ قازی محەمەدەکێ چێکەت. لەوڕا دگۆت: “نابیت شڤان هەست ب دفنبلندییێ بکەت، دەمێ پەزێ وی کێم ببیت.” قازی ژی گۆتنا سوکراتی پڕاکتیک کر.
$واتایا مرنێ ل دەڤ سوکرات و قازی$
دەمێ سوکراتی کۆپا ژەهرێ ڤەخوازی، هەڤالێن ل دەوروبەرێن وی دکرە گری. سوکراتی ل دۆر مرنێ گۆت: زەلامێ باش هزرێ د مرن و ژیانێدا ناکەت، بەلکو هزرێ د ڕەفتارێن خوەدا دکەت، ئەرێ ڕاستن یان نو! بەلایا ژیانێ د مرنێدا نینە، بەلکو د ڕیسواکرنێدایە. هەروەسا تەمام دکەت و دبێژیت: لەش زیندانا ڕوحێیە، ڕوحێ ژی چاڤ ل ڕێیا ئازادییێیە. لەش وەکو ئامیرەکێ موزیکێیە، ڕوح وەکی ئاوازەکێ تێدا دژەنیت. ئەڤ ئامیرە تێکدچیت و نامینیت، لێ ئاواز هەر دمینیت.
قازی ژی ژ مرنێ نەدترسیا، هەروەکو دزانی مرن ئەو کێلیکەیە یا حەقیقەتا مرۆڤان و مرۆڤی وەکو هەیی نیشان ددەت. دیارە مرن لەحزەیەکە غرۆرێ ژ مرۆڤێن بچویک وەردگریت و ترسنۆکییێ ددەتێ. بەلێ بۆ مرۆڤێن مەزن غرۆرا وان دپارێزیت، قازی دگۆت: دبیت هوین بێژن بۆچی قازی محەمەد ب سەرنەکەڤت؟ د بەرسڤێدا دبێژم: ب وی خودێ ئەز سەکەڤتم، چ هەییەک و چ سەرکەڤتنەک ژ وێ مەزنترە کو ڤایە ئەز نوکە د ڕێیا گەل، نەتەوە و وەلاتێ خوەدا سەر و مال و جانێ خوە ددەم. باوەربکەن ئەز ب خوە ژ دل ب هیڤی بووم، کو ئەگەر مرم ب مرنەکێ بمرم ل حزوورا خوەدێ و گەل و نەتەوەیا خوە ڕویسۆر بم. ب دیتنا من، ئەڤ مرنە سەرکەڤتنە.
مالباتێن هەردوویان هەست و سۆزێن وان نەلڤاندن
سوکراتی ل دادگەهێ گۆت: من مالباتەکا هەیی ژ ژنەکێ و سێ زارۆکان پێکدهێت، من ل گەل خوە نەئیناینە دادگەهێ، دا دلێ هەوە نەمینیتە ب من ڤە و نە ژی سوز و دلینییا من بلڤیت.
قازی ژی دبێژیت: نابیت چاڤێن هەوە ب کوشتنا من و برا و پسمامێ من بترسیت، پێدڤییە گەلەک کەسێن دی یێن وەکو مە د ئەڤێ ڕێکێدا گیانێ خوە فیدا بکەن. هەتاکو بگەهن ئارمانج و خوەزییێن خوە.
$سوکرات و قازی شەیدایێن حەقیقەتێ بوون$
قازی د وەسییەتنامەیا خوەدا دبێژیت: خودێ دزانیت، کو یا ژ دەستێ من هاتی ب سەر، جان و تێکۆشان، ب شیرەت و ڕێنما و نیشاندانا ڕێیا ڕاست بۆ هەوە، من قەت کێماسی نەکرییە.
دەمێ سوکرات ل دادگەهێ ڕابوویی گۆت: کێمتر بەرێخوەبدەنە سوکراتی، زێدە تەماشەیی حەقیقەتێ بکەن.
هەردوو لێگەڕ و بەرگیریکارێن حەقیقەتێ بوون، دیارە دوو حەقیقەت هەنە. ئەو ژی حەقیقەتا ژیرەکی Vernunft کو جۆرە حەقیقەتەکە ناکەڤیتە د چارچووڤەیێ دەم و جهیدا، ناهێتە گوهۆرین وەکو مرن و هەبوون و حەقیقەتێ ب خوەیە. سوکرات ل دویڤ ئەڤان حەقیقەتان دگەڕییا. جۆرێ دی یێ حەقیقەتێ دبێژنێ حەقیقەتا واقعی Wirklich ئەڤ حەقیقەتە ل گۆرەی جهی و دەمی دهێتە گوهۆرین. قازی ل پەی ڤێ حەقیقەتێ دگەریا، مللەتەک هەیە دبێژنێ کورد و حەقیقەتەکا واقعی هەیە، ژ بۆ مانۆفێستکرنا ڤێ حەقیقەتێ زانین، قوربانی و خەبات پێدڤییە.
$ئەنجام$
ڕاستە دوو کارێکتەرن ل دوو سەردەمێن جودا ژیاینە. پرس و مژار و خەباتا وان ژئێکدو جودانە. لێ ب دیتنا من، هەردوو قوربانی ڕێک و دۆزەکێنە. دۆزەک کو جەوهەرێ مرۆڤییە. ژبەر کو دەمێ تو تشتەکێ ڕادەست بکەی، ب مەرەما پاراستنا مرۆڤان و کەرامەتێ ئەڤە ب خوە بهایەکە و مە پالددەت کو ب بەرچاڤکا فەلسەفەیا سوکراتی لێبنێرین. ب تنێ فەلسەفە دشێت مە ب ئەڤان هەلویستان تێبگەهینیت، کو دۆزەک هەبیت و بۆ مرۆڤی یا گرنگ بیت، نە دیرۆک و نە ئاڤاهی و نە ماددە، کو ئەڤە ب خوە ژی ئاڕاستەیەکە کێمجاران د دیرۆکێدا دووبارە بوویە، لەوڕا ژی بۆ من هێڤێنێ ڤێ نڤیسینێ. [1]