#ئەلفابێتی ھۆرامی و چڼ سەرنجېۋ#
نۋیستەی: ئاکۊ مارانی
بەشې یەکەمە
ۋەرینەو بابەتې
وەنەری ئازیز، ئەر نمەزانی ئا پیتې کە ۋېنەو سەربەرگییەنە نۋیسیێنې، ھېماو کام دەنگییەنې، سەرو ئا لینکەیە کرتە کەرە، چاگە پیتەکې و ۋاچەکې بە دەنگ و نۋیستەی تۊمارې کریێنې
https://t.me/Ferhengu_Zvani_Horami
دیم شیرین نیشتەن، دانە مەڎۊ پېش
ھارەش ھار کەرڎەن، دەور مەڎۊنە وېش * ( سەیدی ھۆرامی)
ۋەڵې گرڎ چېۋېۋیەنە، پەنەۋاز ھەن، کە من چېگەنە ئانەیە ۋاچۇ [ۋاچوو] ** ، من نە ئەکادێمیست و نە مامۊسا و نە پڕۆفیسۆر و نە دکتۆرو بوارو زۋانی نېیەنا، ھەرچی منۋیسۇ، ۋەرەنجامو پەیجۊریکەرڎەی کەسیی وېم و ھۊگریی وېم بېیەن پەی زۋانی [ھەر زۋانېۋ کە بزانۇش] و ئەۋەوانای چڼە ساڵەو ویم بېیەن چە بارەو ۋەڵینەو زۋانی و زانستو زۋانی و پەیۋەڼی خېزانە زۋانییەکا و ورڎەکارییەکا زۋانی. چېۋېۋ کە من دلې ئی بابەتېنە گەرەکما بە هۆرامەکا [ھۆرامی-زۋان و ھۆرامی-زانەکاش] ۋاچۇ، کۊمەڵېۋ سەرنجې و ڕەخنې وېم هەنې، کە ھۊشو منەنە کۊبېیېنێ و گەرەکما چېگەنە چنی شمە (وەنەرە سەرنجدەرا و پەیجۊری کەرا بوارو زۋانی) بەششاکەرۊ، بە هومېڎو ئانەی کە گمۊ ڕۊشنۋیریی ئېمەیچ شڵەقیۊ و بوارو مەڼگ بېیەی و لیخن بېیەیش نەمەنۊ و ئارام و ئامانجدارانە گفتوگۊ و مشتومڕېۋی بەردەۋام چە بارەو زۋانی و ئەلفابێتی و ڕازۋانی و ڕانۋیسی و کیبۆردې سەرھۊربڎۊ، تاکو ھەر کەس بەپاو توانای و کاتی و شارەزایی وېش چە بارەش بەشداریکەرۊ و تەۋەنېۋە ۋزۊ سەرو تەۋەنە ۋەڵینەکا و بە کۊششو گرڎیما دیۋارې یانەو زۋانی ھۆرامی ھۊرچنېیا.
نۋیستەی بە ھۆرامی وەرمو ھەر ساتەو سەردەمو زاڕۊڵەیی من بې، ھەر ۋەرو ئانەیە بې، کە من چە پۊلی چوارەمی بنەڕەتییەنە، ھامکاتو ھەلۇکانې و حێزەرانی و سێبازی و فڕیانشەق- کەرڎەی و درۊسکەرڎەی ئۆتۆمەبێلی بە تەل و قاسەقۇڵې، ھەردەم گۊشېۋو من لاو گفتوگۊ گەنجە ھامساکاو (وانېیارا پۊلو 9 - 12) ئا کاتەیە بې، کە چە بارەو بېیەی کۊمەڵېۋ پیتە ھۆرامییە جېیاۋازا قسېکەرېنې و ئەلفابێتی سۆرانی کە ئېمە چە فېرگانە وەنېنمېش، بە پەیلۋاو ئاڎېشا ھېماو ئا دەنگە ھۆرامییە جېیاۋازاشە چنە نەبې. ھەرچڼ ئېمە [ھۆرامی-زۋانی بەشۊ ئېراقی] بەراۋرڎ بە ھامزۋانەکا وېما چە ئۆ ڎیمو مەرزو (ئېراق-ئێران)ینە، کە گرفتو ئاڎېشا بەس نەبېیەی و نەوانای ئا چڼ پیتە جېیاۋازا ( ڎ ، ۋ ، ڼ ، ۊ ، ې ) نەبې، بەڵکو زېیاتەر چە ئانەیچە، نەبېیەی کۊمەڵېۋ پیتا تەرو زۋانی ھۆرامی ( ئ ، ڤ ڕ، ڵ ، ۆ ، ە ، ۇ = و ، ێ )یش بې، کە ئاڎې ئا پیتا نەوانېنې و نەژناسېنې، ھەرچڼ قسەکەرڎەی ڕۋانەو وېشانە ئا دەنگې بېیەیشا بې. مەڵامەتەکەیچ سەپېیای ئەلفابێتی فارسی و وانای ناچاریی زۋانی فارسی بې، کە ئەلفابێتو زۋانی فارسی پەی ئا دەنگا ھېماش نېیەنە، چۇنکە فارسی-زۋانەکې ئا دەنگېشا نېیەنې و ۋەرو ئانەی ئا کۊمەڵە پیتە پەی ھامزۋانەکا ئېمە چە ئێران نائاشنێ بېنې. بەڵام پەی ئېمە تاکو ڕادېۋ ۋېناکەرڎەی نۋیستەی ۋاچە ھۆرامییەکا ئاسانتەر بې و دلې گەنجەکا ئا سەردەمەیەنە (تەۋېڵې | هۆرامان)، چە بارەو جېیاۋازیی کۊمەڵېۋ چە دەنگا زۋانی ھۆرامی و پەنەۋازیی بېیەی ھېماسازیی یان پیتسازیی ئا دەنگا گفتوگۊ کریې.
هەڵای ئانە چە ۋېرەۋەری منەنە مەنەن، سەردەمو وڕای فەرمانداریی پاشایی گرڎ جارېۋ کە من پەی یانەو ئەژناسەکا وېما چە زاۋەر و نۊتشە و کێمنە و مەریوان لۋېنې، یان زاڕۊڵەکې ئاڎېشا پەی یانەو ئېمە چە تەۋېڵې ئێنې، یېۋە چە بابەتە سەرەکییەکا قسەکەرڎەی ئېمە، بەراۋرڎکەرڎەی ئەلفابێتو زۋانی فارسی و ئەلفابێتو زۋانی سۆرانی کورڎی بې، بە دەسنیشان کریایی ئا پیتې کە زۋانی فارسییەنە نەبېنې، پەی ئاڎېشا سەرنجکېشتەرې بېنې و ئېمە فرەتەر چە بارەو دۋې ۋاچا قسې کەرېنمې؛ ( کۆمەڵە ) و ( ئێران ). چۇنکە ئا دۋە پیتە (ۆ) و (ێ) ئەلفابێتی فارسییەنە نەبېنې و ئاڎې پەرسېنې ئا حۆتە گولانې ۋاتاشا چېشەنە؟. ھەر پاسە پەی ئېمە ئانەیچە پرسیارە بې، ئایا (ئێران) چە یاگۊ ئێریۆ ئامان؛ (ئێردان = ئێر + دان)، ئێراۋا، یاگۊ ئێری؛ ئایا مەبەس چە نامۊ (ئێر)ی ئاسایین، یان ۋاتای تەرەش ھەنە؟ ئا کاتە پېچەۋانەو گەمە دیجیتاڵییەکا ئیسەی، ئا پەرسې بابەتې و گەمې هۊشیې سەردەمو زاۊڵەیی ئېمە بېنې، کە ئەشیێ گەمې بەتەمەنەکا بېێنې.
بەداخۆ، دماو چل ساڵا هەڵای ئا دۋە پیتە (ۆ o) و (ێ ӗ) دلې هۆرامەکا [ھۆرامی-زۋانەکا] بەشۊ ئێرانییەنە، ھەر یېۋە چا دۋە پیتەیە بە نادرۊسی ھامکات پەی دۋې دەنگە جېیاۋازا بەکاربریا، ۋاتا ئاڎې چوار دەنگې جېیاۋازې بە دۋې پیتې منۋېسا (ھۆر Hor، هۊر hür) و (بەیڎې beyd̑į ، بەیدێ beyd̑ě)، ھەر بە (ھۆر Hor، هۆر hor) و (بەیڎێ beyd̑ě ، بەیدێ beyd̑ě) منۋیسا، کە بە ئاشکرا دەنگ و ۋاتاشا جېیاۋازەنە و نادرۊس منۋیسیا و ئانەیچ کفری زۋانەۋانین، کفر!
ئیتر ئا وەرمە چنی من گۆرە بی و تاکو ۋەردەسکۆتەی بلاگنۋیسی پەی من و ملیۆنان کەسا تەرو جەھانی زەمینەو نۋیستەی بە زۋانی ئەڎاییش ڕەخسنا و ساڵۊ 2008 دماو نۋیستەی چڼ بابەتېۋی بە ھۆرامی، بە ئا ۋیرلە یاۋانی، کە ھەنگامې تەرې و کۊششې تەرې پەنەوازې هەنې و بېیەی (فەرھەنگېۋی ئینتەرنێتیی ھۆرامی پەی ھۆرامی ) و ھامکاتیچ ۋاتاو ۋاچە ھۆرامییەکا بە زۋانەکا تەریچ (زازایی، کەلھوڕی، سۆرانی، کرمانجی و فارسی و عەرەبی ئینگلیزی و ...تد)، پەنەۋازییۋی بنەڕەتیین. ۋیرلەکەم ۋەڵنېیازکەرڎ و کاک (تارېقی وەیسی) ئاماڎەکەرڎەی و نۋیستەی سکریپتو پەڕیانەو فەرھەنگەکەیش ئەستۆو وېش گېرت. دماو ئانەی ھەنگامەکا دماتەرو ئاماڎەکاریی فەرھەنگەکەیەنە پەنەۋازیی بېیەی کیبۆردېۋې سەرتەلې[1] (ئۆنلاینې) ھۆرامیې بەرکۆت و پەنەۋازیی کیبۆردەکېچ پەنەۋازیی ئەلفابێتېۋی تاییبەتتیی ھۆرامیش ۋەرجەسە کەرڎ و سەرەنجام بەپاو دەرکو ئا کاتەو وېم، من ئەلفابێتېۋ'م کەرڎ بە بنەماو کیبۆردەکې و دلې (فەرھەنگی ھۆرامی-ھۆرامی) و (ھۆرامی-بلاگەر) و دماتەر بەردەۋامی نۋیستەی دلې (ئێنسیکلۆپێدیای ھۆرامی)نە خەریکې فەرەھەنگنۋیسی و ھۆرامی-نۋیستەی بېیێمې.
بەڵام بەداخۆ ۋەرو کەم بەشداریکەرڎەی ھۆرامەکا (ھۆرامی-زۋانەکا) چە فەرھەنگ-نۋیسییەکەنە و چە پڕۆژەو (ئێنسیکلۆپێدیای ھۆرامی) و (ھۆرامی-بلاگەر)ەنە، کە درېژەو پڕۆژەو فەرھەنگە [ھۆرامی – ھۆرامی] ئینتەرنێتییەکەی بېنې، ناهومېڎانە پڕۆژەکې (فەرھەنگی ھۆرامی-ھۆرامی ئینتەرنێتی) و (ئینسیکلۆپێدیای ھۆرامی) و (ھۆرامی-بلاگەر) مڎرنیێ و ھەمار کریێ و مڎرنای پەڕیانەو کیبۆردە ئۆنلاینەکې و وەڵامۆنەڎای کیبۆردەکۊ بەڕێز (ئارام شەکیبایی) بە پەرەئەسای سیستەمو بەکاربەریی مایکرۆسۆفت ویندۆزی (ویندۆزی 7)، کە چا کاتەنە تاقە کیبۆردې ھۆرامییە بې. ئا مەڵامەتە بی بە ھاندەرو من پەی ئەرەنېیای کیبۆردېۋې ھۆرامیې پەی سیستەمو مایکرۆسۆفت ویندۆزی پېسەو درېژەدای و پەرەدای بە یەکەمین کیبۆردې ھۆرامیې (کیبۆردەکۊ ئارام شەکیبایی)، کە کیبۆردەکۊ ئاڎی سەرو بنەماکا یونیکۆدی و ڕیزبەڼی پیتەکا کیبۆردې ئینگلیزییۊ ئەمەریکای درۊسە کریێبې و دۋې پیتې (ڎ ، ۊ) تاییبەتتېش پەی وەڵامۆدای بە دۋې دەنگا زۋانی ھۆرامی چنە بېنې و من یەرې پیتې تەرې (ۋ ، ڼ، ې ) پەی کیبۆدەکۊ ئاڎی زېیاڎېکەرڎې و پېسەو ئەلفابێتېۋی پەی نۋیستەی بە زۋانی ھۆرامی بە نۋیسەراو ھۆرامانی پېشکەشېکەرڎې و ھامکاتېش پەی ئەرەنېیای ھېمێ لاتینیې گونجېیێ و نزیک چە ۋېناو پیتە
ھۆرامییەکا سکریپتی عەرەبی
[ ئا = әa ، ئە = әe ، ئې = әį ، ئێ = әӗ ] ، ا = a ، ب = Bb ، پ = Pp ، ت = Tt ، ج = Jj ، چ = Çç ، ح = Ħħ ، خ = Xx ، د = Dd ، ڎ = d̑ ، ڕ = r ، ڕ = Ŗŗ، ز = Zz ، ژ = Ẑẑ ، س = Ss ، ش = Ŝŝ، ع = Ƹƹ ، غ = Ġġ ، ف = Ff ، ڤ = Vv ، ق = Qq ، ک = Kk ، گ = Gg ، ل = Ll، ڵ = ĺ ، م = Mm ، ن = Nn ، ڼ = ŋ ، ه = Hh ، ە-ە = e ، ۋ = Ṿṿ ، و = - u Ww ، ۊ = ü ، ۇ |وو = ẅ ، ۆ = Oo ، ێ - ێ = ӗ، ی-ی = i-Yy ، ‌ ې-ې = ᴉ ]
کۊششمکەرڎ و ساڵۊ (2013) من یەکەمین ڤێرژنو کیبۆردە لاتینییەکې ئاماڎېکەرڎە[2]، بەڵام کیبۆردە لاتینییەکې تاکو ئیسە پەی ئەرەگېرتەی و بەکاربەرڎەی کەسا تەری ۋەڵانەکریێنۆ و بەس وېم پەی فەرھەنگنۋیسی بەکارشبەرۇ. ھامکات چە لاو سەری (فەرھەنگی ھۆرامی) چە فەیسبۇکەنە و چە نۋیستېۋەنە بەنامۊ (ئەلفابێتی ھۆرامی) پېسەو ۋەرینەو پەڕچنو ئەلفابێتی ھۆرامی (ئەلفابێتە ھۆرامییە لاتینییەکە) ۋەڵاکریانۆ. ھەڵبەتە مەڵامەتو ۋەڵانەکەرڎەو تاکو ئیسەو کیبۆردە لاتینییەکې ئانەن، ھەم نۋیستەی بە لاتینی نەبېیەن بە پەنەۋازیېۋو هۆرامی-نۋیستەی و ھەم گەرەکمنەبېیەن ھۊشو وەنەری ھۆرامی جەنجاڵتەر کەرۇ. دماتەر سەرو بنەماو ئا ئەلفابێتە ھۆرامییە (عەرەبی[3] و لاتیینیە) کە من نېیانەرە، دماتەر یەکەمین ئاماڎەکاریی (ھۆرامی-نۋیس Horami-Nvis v1.0)ی و پەرەدای بە کیبۆردەکې (Horamyar) پەی سکریپتی عەرەبی تاکو ئیسە ئاماڎەکاریی (v3.2) ۋەڵاکریانۆ و هەرپاسە چە ساڵۊ 2012 تاکو ئیسە، ئا ئەلفابێتە چە پڕۆژەو بە ھۆرامی-کەرڎەی (سکریپتو سیستەمو پەڕیانەسازیی چڼ زۋانەی SPIP) و ھەر پاسە چە پڕۆژەو ھۊرگېڵنای بەرنامەو (چات-مەسینجەرو تێلەگرام)ی و (فەیسبۇک)ی و چڼ پڕۆژېۋی تەرەنە بەکاربریان و بریۊ.
چېۋېۋ کە من چېگەنە گەرەکما چە بارەش بنۋیسۇ، بەس نۋیستەین چە بارەو (ئەلفابێتو زۋانی ھۆرامی) و وەڵامۆدای بە پەنەۋازیی دەنگەکا زۋانی ھۆرامی. بابەتەکا (ڕازۋان)ی و (ڕانۋیس)ی و (کیبۆرد)ې بە جېیا جېیا و پەی دماتەری ھۊرگېرۊ. ھەڵبەتە ئانەیچە ۋاچۇ، کە من گەرەکمنېیا چە بارەو (ڕازۋان)ی و (ڕانۋیس)ی بابەتې یان پەڕتۇکې تازې بنۋیسۇ، چۇنکە چڼ کەسېۋی چا بارۆ کۊششا کەرڎەن و پەڕتۇکېشا نۋیستېنې و نۋیستەی پەڕتۇکا تەری چە لایەنو منۆ یان ھەر کەسېۋی تەریۆ بۊ بە بەزمو بەگلەرانۊ (ئەلفابێتی) و (کیبۆردې). ڕەنگا خاستەر بۊ، کە من یان کەسانې تەرې بەپاو توانای و زانیاریی و ئاشنایی وېما چە بارەو (ڕازۋان)ی و (ڕانۋیس)ی، کۊششکەرمې نۋیسیاکا چا باراۋە بوانمېۋە و سەرنج بڎەیمې و ڕەخنەگیرمې، تاکو بابەتې (ڕازۋان)ی و (ڕانۋیس)یچ نەبا بە بەزمو فرە کیبۆردی و ۋېرانکەرڎەی زۋانی ھۆرامی.
ھەڵبەتە من ئانەی مزانۇ، کە باۋ نەبېیەی و نەیارای ڕەخنەگېرتەی مەڵامەتو سەرھۊردای ئا گرڎە ئەلفابێتی و کیبۆرڎانە و ئەر درۊسکەرو ھەر کیبۆردېۋې یان بەکاربەرو ھەر ئەلفابێتېۋی چە کەسەکا ۋەڵې وېش ڕەخنېش گېرتېبېیێ، ھەرمانۊ ئارۊ ئېمە پېسە سەختە و پەڕ سەرئېشې نەبې و من ئی گلەیې ۋەڵې گرڎ کەسېۋیەنە چە وېم کەرۇنە.
ۋەرو ئانەی خاستەرا، ھەر کەس کە گەرەکشا چە بارەو ئەلفابێتی و کیبۆردې و ڕازۋانی و ڕانۋیسی بنۋیسۊ، بە سەرنجدای و ڕەخنەگېرتەی کۊششو کەسا ۋەڵې وېش دەسپنەکەرۊ، تاکو وەنەرې و بەکاربەرې بزانا نادرۊسییەکې و ۋەرتەنگییەکې کامېنې و مەڵامەتو سەرھۊردایشا چېشا و چنین چارەسەرې کریا. ئا سەرنج و ڕەخنې بەس کەسا تەری نمەگېراۋە، بەڵکو وېچما گېراۋە و ئەر ھەر یۊ چە ئېمە کە ئەلفابێت و کیبۆردۊ ۋەڵینا وېما نادرۊسە، یان کەمە زانێنە، ئەشیێ جېیاتی جېیاۋاز-نۋیستەی و درۊسکەرڎەی کیبۆردا تەری، کۊششما کەرڎەبېیێ چە نۋیستەی و کیبۆردەکا ۋەڵې وېما ڕەخنە گېرمې، بەدڵنېیایی بارو (ھۆرامی-نۋیستەی) پېسەو ئارۊی نالەبار نەبې و دلې لیتەو (بەگلەرانې)نە نەچەقې و گرڎ کەس پەی پاشا-بېیەی کۊشش نەکەرې و پاشاگەرڎانیی ئارۊی درۇسنەبې و مۊرانەو نەزانی، زۋانی ھۆرامی شیتەڵ نەکەری و نەھاڕې.
کاتېۋ کە ساڵۊ 2008 چنی ھۆرامی-نۋیستەی خەریکبېا، ڕۊ بە ڕۊ ئانە پەی من بەرکۆت، نەنۋیستەی و نەبېیەی پیتې تاییبەتتې پەی دەنگە جېیاۋاز و تاییبەتتەکا زۋانی ھۆرامی، گۆرەتەرین ڕاگېرو نۋیستەی و واناین بە زۋانی ھۆرامی و ھەر پاسەیچ بەکاربەرڎەی ئەلفابێتو زۋانېۋی تەری پەی بە (ھۆرامی نۋیستەی) گۆرەتەرین ئامرازی ۋېرانکەرا. دماتەر پېسەو ۋەرەنجامو بەردەۋامیی ھۆرامی-نۋیستەی و ئەۋەوانای نۋیستەو فرەو نۋیسەرا، من بە ئا سەرەنجامە یاۋانې، چە ئانەیچە ۋېرانکەرتەر ئانەن، کە دۇر چە پەیجۇری زانستیی و ھەر کەس بەپاو حەزو وېش پەی دەنگە
جېیاۋازە ھۆرامییەکا ھېمێ بەکاربەرۊ [مەبەس بەکاربەری ئاسایین].
بە پەیلۋاو من، ھەرگیز (نەوانای و نەنۋیستەی بە ھۆرامی) چە سەڎ ساڵی ۋېیەرڎەنە، ئېڼەو ھەڵە-نۋیسیی ئی دۋە دەهەیە پەی سەرو زۋانی ھۆرامی زېیانش نەبېیەن. چە ۋېیەرڎەنە ھۆرامی-زۋانەکې پېسەو سەڎان ساڵی ۋېیەرڎەی دەنگې و ۋاچې زۋانەکەو وېشا پېسەو وېشا، بە ئا جۊرە کە چە ئەڎێشاۋە فېرې بېیېبېنې، ۋاچېنې و قسېکەرېنې. بەڵام ئیسە، پاسە کە قسې کەرا، نمەنۋیسا و پاسە کە نادرۊس منۋیسا، مواناۋە؛ بە درۊسی قسې کەرا و نادرۊس منۋیسا، نادرۊس منۋیسا و بە نادرۊسییەکەیچ مواناشۆ. ۋاتا چڼ دەھېۋی تەرەنە زۋانی ھۆرامی بۊ و کریۊ بە دیالێکتو ئا زۋانا، کە دۆڵەتا ئېراقی و ئێرانی سەرو ناوچەو ھۆرامانییەرە سەپنێنې؛ ئا کەسې جېیاتی ئا ۋاچا کە نۋیستەیشا بە ئەلفابێتە سەپېیاکا سەختا، ۋاچې زۋانە زاڵەکریاکا بەکاربەرا [ھەر پاسە کە ئیسە چە ئێران مېیانو پەنج ۋاچانە، یەرې ۋاچې فارسیې بەکاربریا و چە ئېراق مېیانو پەنچ ۋاچانە یەرې ۋاچې عەرەبیې و سۆرانیې بەکاربریا] و ئەر گەرەکشابۊ بە ھۆرامی بنۋیسا، ناچار پابەڼو ئەلفابێتە سەپېیاکا با، پیتې (حەرفې) نادرۊسې بەکاربەرا و سەرەنجام چڼ دەھېۋی تەر ھۆرامەکې پاسە قسې نمەکەرا، کە چە ئیسەنە قسې کەرا، بەڵکو پاسە قسې کەرا، کە چە ئیسەنە بە ھەڵە منۋیسا؛ واتا گرڎو ئا دەنگە جېیاۋازا فاڕیا و فرەو ۋاچە جېیاۋازەکا ھەر پېسەو ھەڵە-نۋیسییەکەو ئیسەی تېکەڵې با و سەرەنجام ۋاچە جېیاۋازەکې بە یەک جۊر منۋیسیا و با بە یەک ۋاچې، بەڵام دۋې ۋاتێ جېیاۋازې. ئانەیچ ۋاتا مەرڎەی و دلېنەلۋای زۋانی. چۇنکە زۋانی زیڼە پەی یەک ۋاتای چڼ ۋاچېۋې هامۋاتێش ھەنې، بەڵام زۋانېۋ کە پەی چڼ ۋاتایا ۋاچېۋەش ھەنە، ھەژار بۊ و بە پەنەۋازییەکا ژېۋای سەردەمی وەڵام نمەڎۊۋە و سەرەنجام بەکاربەرېش پەی ۋاچا زۋانەکا دۆروبەری هانابەرا و دماجار زۋانەکە بۊ بە بەشېۋ چە زۋانەکا تەری.
نمۇنە، ئەر کاتېۋ (جۆت Jot ) و (جۊت jüt) ، ( کۆت kot) و (کۊت küt) و (کوت kut ) ، (ملۇ mlẅ ) و (ملۊ mlü) و (ملو mlu)، هەر یەرېشا یان دۋېشا بە (ۆ) بنۋیسیا؛ یان (سیر Sir) و (سېر sᴉr) ، ( چینە çine) ، (چېنە çᴉne) ، (پێنە pĕne) و (پینە pine) و (پېنە pᴉne) هەر یەرېشا یان دۋېشا بە (ێ) بنۋیسیا؛ یان (پەنە pene) و (پەڼە peŋe) ، (گەنە gene) و (گەڼە geŋe) ، (مەن men) و (مەڼ meŋ) هەر دۋېشا بە (ن) بنۋیسیا؛ یان ( ئاڎە әad̑e ) و ( ئاڎ әad̑ )، (ئېڎە әᴉd̑e) و (ئېڎ әᴉd̑) و (دېڎې Dᴉd̑ᴉ) و ( دېدې Dᴉdᴉ (و ..تد) بە (د) بنۋیسیا، (ۋەر ṿer، وەر Wer) هەر دۋې بە (و) بنۋیسیا، سەرەنجام پېسەو یەکتری موانېیاۋە و دماجاریش پېسەو یەکتری ماچېیا و ئیتر پەی زۋانی ھۆرامی فاتېحە ۋزەرە.
بار و دۊخېۋ کە ئارۊ نۋیستەی ھۆرامیش کۆتەنەنە، ئېمە گرڎ چە ئاڎی ۋەرپەرسې هەنمې. من وېم بە ئا سەرەنجامە یاۋانا، کە ئەشیێ من ساڵۊ 2012 ۋەڵې ئەرەنېیای کیبۆردې ھۆرامیې، بە نۋیستەی چە بارەو ھەڵە-نۋیستەی (ۆ) و (ێ) چە لایەنو نۋیسەرە ھۆرامی-زۋانا بەشۊ ئێرانی سەرنجمدابېیێ و چە بارەو نەبېیەی ھېماو دەنگە ھۆرامییە تاییبەتتەکا تەری ( ۋ، ڼ، ې-ې) چە کیبۆردەکۊ بەرێز (ئارامی شەکیبایی) سەرنجې و ڕەخنې وېم نۋیستېبېیێنې. بەڵام بەداخۆ، ئا کاتە نەزانېنمې و نەتاۋېنمې بارو ئارۊی ۋېناکەرمې و خېیاڵو ھیچ یۊ چە ئېمەینە نەبې، کە بارەکە بە ئاستو ئارۊی بېیاۋۊ. ئانەیچ ۋەرو ئانەی کە هەڵای دلې ھۆرامی-زۋانەکانە ڕەخنەگېرتەی باۋ نەبېیەن و ھەر پاسە مەڵامەتو ڕەخنە-نەگېرتەی پەی منیچ چا بارەنە، دۋې مەڵامەتېش بېنې:
یەکەم : نەکا ڕەخنەگېرتەی ڕاسەوڕاس بۊ بە مەڵامەتو سەرڎۆکەرڎەی نۋیسەرا و وەنەرا و خزمەت کەرا نۋیسیاریی زۋانی ھۆرامی.
دوەم : پەیلۋاو ئا کاتەو من ئانە بې، کە خاستەرا بە ھەنگامې کرڎەیې (نۋیستەی) جېیاۋازییەکا بە ئا نۋیسەرا نیشانبڎریا و سەلەمېیا.
بەڵام فرە بەداخۆ، ھەر دۋە خەموەرییەکې من و ئازیزا تەریچ نادرۊسې بەرشېیې و ئا ھەڵە-نۋیسییە پېسەو سەرەتانی زۋانی ھۆرامیش گېرتەرە و ئیسە ئیتر ۋەرەنگاریېۋی فرە سەخت و پەیگیرانەش پەنەۋاز هەن و ھەڵە-نۋیسییەکە یۊ و دۋې نېیا، بەڵکو تەمامو ئەدەبیاتی تازەو زۋانی ھۆرامیش گېرتەنەرە و ئەشېیێ ۋەڵې گرڎ چېۋېۋیەنە، بە نۋیستەی بەرڎەۋام ئانە ڕ‌ۊشن کریابېیێۋە، کە نمەکریۊ (ێ) پەی دۋې دەنگا؛ هەم ( ې-ې ᴉ ) و هەم ( ێ - ێ ĕ) ، (ۆ) پەی دۋې دەنگا؛ هەم ( ۆo ) و هەم ( ۊ ü) بەکاربریۊ، چۇنکە گرڎ پېتېۋە یەک ئەرکش ھەن، ئاڎېچ نمایانکەرڎەو یەک دەنگین، ھەر پاسە کە چەم نمەتاۋۊ وارڎە بوەرۊ و دەم نمەتاۋۊ ۋینۊ و گۊش نمەتاۋۊ بۋە کەرۊ.
ئەشېیێ چە کاتو وېشەنە بەبې سڵکەرڎەی، ڕەخنەگېرتەی تڼ و ڕاسەوڕاس ئاراستەو ئا نادەربەسییە زۋانەۋانییە کریابېیێ، تاکو زاڕۊڵې و گەنجە ھۆرامی-زۋانەکې ئارۊی بەڎبەختانە پا نەنېیانە یاگەپاو ئا نۋیسەرە کەمتەرخەم و نادەربەسا و دلې لیتەو ھەڵە-نۋیسیی ھیزی و ئیسەینە گیرنەۋەرا. بە پەیلۋاو من سەرەتانەکە بە جۊرېۋ پەرەشئەسان، فرینەو ھۆرامی-زۋانەکا ئېراقی، کە ئا دۋە پیتەشا بە درۊسی ( ۆ ، ێ ) وانێنې و درۊس مزانا دەنگو ئا دۋە پیتەیە چە دەنگو ( ۊ ) و ( ې -ې ) جېیاۋازا، کەچی گېرۊڎەو ئا سەرەتانەیە بېیېنې، کە چە ئێرانۆ و پېسەو ۋەرەنجامو سەپېیای زۋانی فارسی، پەی دلې ھۆرامەکا ئېراقی تەشەنەشکەرڎەن.
ھەڵبەتە، ئەر زۋانی ھۆرامیینە دەنگو (ۆ | O) و (ێ | ӗ) نەبېیێنې، دیسان ئاسایی نەبې، کە پەی نۋیستەی (ئۊ : ۊ : لۊ ü әü : Lü )ی و (یې : ې -ې : مېڵې Yᴉ : ᴉ : mᴉľᴉ ) ئېمە (ۆ | O) و (ێ | ӗ) بەکاربەرمې. چۇنکە (ۆ | O) و ( ێ | ӗ ) ھېمانې پەی بەرزۆبېیەی دۋې دەنگا، کە دلې ئی ۋاچانە ھەنې (ھۆر، ھۆرام ، ھۆرامی، ھۆرامان، کەرۆ، بەرۆ، بڎۆ، چڕۆ، شارۆ ..تد) و (ئێر، ئێران، پێنە، لۋێنە، دریێنې، وڕیێنې، وڕیێنێ، کریێنې، کریێنێ، ۋزیێنې ، ۋزیێنێ، بلمێ، بەیدێ، لۊدێ، گېڵدێ، ورۇژیێ ، ورۇژیێنې ...تد)؛ ئەر بە ورڎی سەرنجو ئی ۋاچا بڎەیمې، فرە بە ئاسانی جېیاۋازی ۋاتای و دەنگېشا بەرگنۊ:
شارۊ : [نامې ، گېڵای شۊنۊ وەزارە دماو ۋەزشای]
- ئاسۊ، بۊ با پەی دلې باخی بلمې و شارۊ کەرمې!
شارۆ : [کرڎارو فەرماندای بە دوەم کەسی تاکی]
- کنا خاتۇن، ئا خەلەیە شارۆ، با باجگیرې ئوسمانییەکا پنەش نەزانا!
لۋێنې :[کرڎاری ۋېیەرڎەی تەمامی (یەک جاری)، پەی یەرەم کەسی کۊ]
- کاتېۋ ئېمە ئامامې، ۋاتشا ئاڎې لۋێنې.
لۋێنێ : [کرڎاری ۋېیەرڎەی تەمامی (فرە جارەکی)، پەی یەرەم کەسی کۊ]
- کاتېۋ ئېمە ئامایمێ، ۋاتشا ئاڎې لۋێنێ.
ملدې : [کرڎاری ئیسەیی | ئایەندەیی (یەک جاری)، دوەم کەسی کۊ]
- ئانە کۊگە ملدې؟
کەی شمە بەرەو شۊشمې ملدې؟
ملدێ : [کرڎاری ئایەندەیی (فرە جاری)، دوەم کەسی کۊ]
- کەی شمە پەی یانەو وېتا ملدێ؟
بېژگە ئا گرفتا، هەڵای ئېمە چنی کۊمەڵېۋی تەر چە گرفت و نادرۊسییا ڕۇبەڕۇې ھەنمې، کە زۋانی ھۆرامیشا تەنېیەنەرە :
- نامەبەرڎەی پیتەکا (حەرفەکا) بە بېدەنگ و دەنگدار، ئانە کاتېۋەنە کە پیتە ھېماسازییەنە پەی دەنگی و پیتې بېدەنگە بېیەیش نېیا و ھېماسازیکەرڎەی چېۋېۋی، کە بېیەیش نەبۇ، پېسە نامەنېیای جنی بۊ.
- نامەنېیای بارە ڕازۋانییەکا ھەر پېسەو ھېماسازیی دەنگەکا، ھەر کەس بە ئارەزۇ وېش و چنین ئاۋەزۇ وېش بڕکەرۊ.
- فاڕای ئامرازە ڕازۋانییەکا، ۋەرو ئانەی کە چنی زۋانەکا دۆروبەری ھامبەشېنې.
- بەراۋرڎکەرڎەی و پیمانەکرڎەی و شیکەرڎەی بارو ڕازۋانو زۋانېۋی بەپاو ڕازۋانو زۋانېۋی تەری.
- پېۋەرە نەلکنای ۋاچە یۊگېرتەکا بە یەنگۆکەرڎەی ڕانۋیسو زۋانی فارسی (درۊس کەرڎەی، دەس بەرڎەی، چەکەرە کەرڎەی، قسە کەرڎەی، دڵ پیس، نامە وەش، دەنگ وەش، خېرا تەر، ھەتیم باز، پیر تەرین، ...تد)، کە وېشا ۋاچې یۊگېرتېنې و مشیۊ پېۋەرە بنۋیسیا.
- ئا گرفتې و کۆمەڵېۋ گرفتاریې تەرې، کە پەنەۋاز هەن چە بارەشا بنۋیسیۊ و گفوگۊکریۊ و چارەسەرکریا ...تد.
نەۋاچېیا نەمەنۊ، من ئی بابەتې پەی ورۇژنای و درۊسکەرڎەی گفتوگۊ-کەرڎېۋی بەردەۋامی و ھاندای کەسا تەرین پەی نۋیستەی و ڕەخنەگېرتەی [چی بارۆ] منۋیسۇ. هومېڎواز ھەنا وەنەرې ئازیزې بە سەرنجدای و ڕەخنەگېرتەی چی بابەتې دەسپنەکەرا، تاکو ژڵېۋېۋی ڕەخنەگېرانە ڕاگنۊ و سەرنجدای و ڕەخنەگېرتەی بۊ بە گېیانو ژڵېۋەی ڕۊشنگەرانەی و پەرۋەرڎەکەرو وەنەری دەربەسی و سەرنجداری و ئەۋەوانای گرڎ نۋیستېۋی بە چەمو ڕەخنەی، تاکو ھیچ ئایدیۆلۆجیېۋ و ھیچ کۊششېۋی دوژمنسازانە نەتاۋۊ وەنەرا ئاراستەکەرۊ و نەتاۋۊ قسەکەرڎەی و زۋانی ئەڎایی وەنەرا تېکبڎۊ.
دما قسە، من هومېڎواز ھەنا، ئا بەڕێزې کە من دلې ئی نۋیستەینە چە بارەو ھېماسازیییەکا ئاڎېشا سەرنجې وېم نۋیستېنې، یەکەم سەرنجداکەو من بە ھورۇژمی کەسیی پەی سەرو وېشا نەزانا و لێکنەڎاۋە و چە بارەو خراب ئەنەیاۋای من چە بابەتەکا، وەڵام بڎاۋە و ڕۊشنکەرڎەی وېشا بڎا و بنۋیسا، تاکو بەردەۋامیی گفتوگۊکەرڎېۋی دڵسۊزانەی، کە ئامانجش دماییئاۋرڎەین بە ئا سەرەتانەی ( بە بېسەرەو-بەرەیی ڕانۋیسی ھۆرامی و فرە ھېمایی پەی یەک دەنگی و ھەر پاسەیچ دماییئاۋرڎەی بە بەکاربەرڎەی یەک ھېمای [پیتې] پەی دۋې دەنگا، کە ھەر ئیسە چە گرڎو چېۋەکا تەری زېیاتر زۋانی ھۆرامی ۋیران کەرۊ و خەریکا جۊرو قسەکەرڎەی ھۆرامەکا شېۋنۊ)، بەڵکو بە کۊششو گرڎېماۋە بتاۋمې گرفتو (ھېماسازیی دەنگە ھۆرامییە تاییبەتتەکا) و (فرە کیبۆردیی) و (بېسەرەوبەرەیی ڕانۋیسو زۋانی ھۆرامی) چارەسەرکەرمې، تاکو پېۋەرە بتاۋمې نۋیستەکا یەکتری بوانمېۋە و چە مەبەسو یەکتری بېیاۋمېنە و دیالۆگی ڕۊشنۋیرانە و کۊمەڵایەتیی چە بارەو گرفتارییەکا ڕۊزگاری، کەرمې بە پەرچەمۊ ژڵېۋە ڕۊشۋیریی و جەماوەریی و کۊمەڵایەتییەکا و ئامانجە بەرزەکا (شاییستەکەرڎەی ژیۋای، ژیۋارپارېزنای و ئاژەڵدۊسی و زۋانی ئەڎایی) ۋزمې خزمەتو درۊسۆکەرڎەی و پتەۋکەرڎەی پەیۋەڼییە کۊمەڵایەتییەکا و پەرەدای و بەرزۆکەرڎەی ئاستو کولتۇری و ڕۊشنۋیری و وې-ڕزگارکەرڎەی چە دامە ڕامیارییەکا، کە چە سەرەتاۋە تاکو ئیسە بەس نەھامەتیی و بەڎبەختیشا پەی فرەو کۊمەڵې ئاۋرڎەن و مارا.
29و جۇنو 2019
---------------------------------------------------------------------------
پەراۋېزې:
(1) سەرتەل: ئۆنلاین؛ کیبۆردې سەرتەلە | ئۆنلاینە ئا کیبۆردېنە، کە ئینتەرنێتەنە دلې پەڕیانېۋیەنە یان فۆرومېۋیەنە ھەنە و بەکاربەر متاۋۊ پنەش بنۋیسۊ و نۋیستەکەو وېش پەی یاگېۋې تەرې کۆپیکەرۊ www.lexilogos.com/calvier/gorani.html
بەرتەل: ئۆفلاین؛ کیبۆردې بەرتەلە | ئۆفلاینە بە دۋې جۊرې ھەنە:
جۊری یەکەمە: پېسەو بەرنامېۋی سەرو سیستەمو بەکاربەریی دەزگاکاۋە مەرزنیۊرە http://sourceforge.net/p/horami-keyboard-v3-2//download
جۊری دوەمە: پېسەو پەڕلېۋی ئینتەرنێتیی بەڵام بەبې پەیۋەست-بېیەی ئینتەرنێتیی بە ھەمان شېۋەو کیبۆردې سەرتەلې | ئۆنلاینې ھەرمانەکەرۊ و بېیەی ئینتەرنێتی پەنەۋاز نېیا https://sorceforge.netprojects/horami-nvis/filesHorami-nvis%20v1.0zip/download
یان سەرو ئی لینکە وارینەیە کلیککەرە و چە ئینتەرنێتەنە (ئۆنلاین) بەکارشبەرە https://sites.google.com/view/horaminvis
(2) دماو ئەرەنېیای ئاماڎەکەرڎەی یەکەمو (کیبۆردې ھۆرامیې)، ساڵۊ 2013 خەریکو ئەرەنېیای ئەلفابێتی ھۆرامی-لاتینی بېیا و ھامکاتیچ ئەرەنېیای یەکەمین ئاماڎەکەرڎەی کیبۆردې ھۆرامیې-لاتینیې.
(3) ھەرچڼ فرە کەسې سکریپتېۋ کە پەی نۋیستەی عەرەبی و فارسی و ئوردۇیی و پەشتۇیی و ھۆرامی و سۆرانی و کرمانجی و ...تد بەکاربریۊ، بە ئەلفابێتی ئارامی نامیبەرا و مژناسنا، بەڵام ۋەرو ئانەی کە ئاستېۋی فراۋانتەرەنە بە سکریپت و ئەلفابێتی عەرەبی ئەژناسیان و مژناسیۊ، من چېگەنە ھەر نامە باۋەکې (سکریپتی عەرەبی) بەکاربەرۇ، تاکو چە وەنەری سەرنەشېۋنۇ.
* دیۋانو (سەیدی هۆرامی)، محەمەدە ئەمین کاردوخی، چاپی یەرەم 1385 سنە، ل 201
** دەنگە تاییبەتەکې زۋانی هۆرامی، پیتە و نمۇنەی دەنگیی و نۋیستەیی:
- ڎ : ئەڎا : دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6322
- ۋ : ۋاران : دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6328
- ڼ : مەڼ : دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6324
- ۊ : لۊ : دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6326
- ې ې : دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6330
- ﯗ = و : (مﯘ)
لینکو گرڎو پیتەکا ئەلفابێتو زۋانی ھۆرامی
https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/7588
[1]