دەقی ڕاگەیەندراوەکەی پەرلەمانی هەرێمی کوردستان:
دەوڵەتی عێراقی فیدراڵی وەک لە ماددەی (3)ی دەستووری هەمیشەیی عێراقی ساڵی 2005 دا هاتووە، دەوڵەتی هەموو عێراقییەکانە بە جیاوازیی نەتەوە و ئایین و ئایینزاکانەوە.
فیدراڵییەت لە مانای بنەڕەتی و ڕاستەقینەی خۆیدا دابەشکردنی دەسەڵاتە، لەوانەش دەسەڵاتی ئیدارەدانی دارایی و سامانە سرووشتییەکان لەنێوان دەسەڵاتەکانی فیدراڵی و هەرێمەکاندا، فیدراڵییەتی فرەپێکهاتەش لەسەر چەمکە بنەڕەتییەکانی سەربەخۆیی زاتی، هاوبەشێتی، هاوسەنگیی دەستووری و هاریکاری و لامەرکەزییەتی سیاسیی فراوان، وەستاوە.
ئەمە لە کاتێکدا، بنیادی دەستووری عێراق لەسەر بنەمای سنووردارکردنی دەسەڵاتەکانی ئیتیحادی دروست بووە، ئەمەش دەخوازێت کە دەقەکانی دەستوور بە ئاراستەی لەبەرچاوگرتنی دادپەروەری و پاراستنی پرەنسیپەکانی فیدراڵی و یەکسانی شرۆڤە بکرێت، بەبێ ئەوەی دامەزراوە شەرعییەکانی هەرێمەکان تەحجیم بکات و سنوورگەلی نادەستووری بۆ دەسەڵاتەکانیان دابنێت.
بۆیە هەر مامەڵەکردنێکی ناهاوسەنگ لە پیادەکردنی دەسەڵاتەکان و مامەڵەکردنی ئینتیقائییانە لەگەڵ دەقەکانی دەستووردا، ئامرازی بنکۆڵکردنی سیستەمە فیدراڵییەکەن و لێکەوتە و دەرەنجامەکانی لە کۆتاییدا خزمەت بە وڵات و ماف و بەرژەوەندییەکانی هاووڵاتییانیشی ناکات.
هەر لەم ڕوانگەیەشەوە بوو کە هەرێمی کوردستان دەستپێشخەر و داکۆکیکار بووە لە جێگیرکردنی سیستەمی فیدراڵی لە عێراقدا و بەردەوام کاری بۆ پتر چەسپاندنی کردووە، چونکە ئەزموونی تاکڕەوی و مەرکەزییەت نەهامەتییەکانی ڕابردووی بۆ گەلانی عێراق خوڵقاند.
لەم میانەیەشدا، بڕیارەکەی دادگای فیدراڵیی عێراق لە ڕێکەوتی 2022/2/15، لەمەڕ دەسەڵاتی ئیدارەدانی نەوت و سامانە سرووشتییەکان لە عێراقدا، ناکۆک و ناتەبایە لەگەڵ بنەماکانی سیستەمی فیدراڵی و دەقەکانی دەستووری عێراقیشدا، سەرەنجامیش ئەمجۆرە بڕیار و بیرکردنەوانە گورزی کەمەرشکێن لە سیستەمی فیدراڵیی عێراق و پرۆسەی حوکمڕانی و مافی هاونیشتیمانیبوون دەدات.
چونکە:
پەر لەمانی کوردستان دەسەڵاتی یاسادانانی هەرێمە و بەپێی ماددەی (117/ برگەی یەکەم) لە دەستووری هەمیشەیی عێراق دانی پێدانراوه. هەروەک بەپێی ماددەی (121)ی دەستووریش مافی دەرکردنی یاسای پێدراوە. بۆیە دەرکردنی یاسای ژمارە (22)ی ساڵی 2007 لەلایەن پەرلەمانی کوردستانەوە، هاوتایە لەگەڵ دەستووری عێراق و لەچوارچێوەی تایبەتمەندییە دەستوورییەکانی هەرێمی کوردستاندایە.
بۆیە هەڵوەشاندنەوه و بە نادەستووری ناوبردنی ئەو یاسایە لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە ناکۆکە لەگەڵ دەستووری هەمیشەیی عێراق و خودی بڕیارێکی پێشووی دادگاکە، لەبەر ئەم هۆکارانەی خوارەوە:
1- دەستووری عێراق لە ماددەی (110)دا بە هیچ شێوە یەک بەرێوەبردنی سامانە سروشیتیەکان لە نێویاندا نەوت و گازی بە دەسەڵاتی حەصری حکومەتی فیدراڵی دانەناوە. بەڵکو ماددەی (112/ برگەی یەکەم)ی دەستوور جەخت لە سەر ئەوە دەکاتەوە کە بەرێوەبردنی نەوت و گاز لە دەسەڵاتە هاوبەشەکانی حکومەتی فیدراڵی و هەرێمەکانن کە تایبەتە بە بەرێوەبردنی ئه و کێڵگانەی پێش نوسینەوەی دەستووری هەمیشەیی عێراق لە ساڵی 2005 لە لایەن حکومەتی هەرێمەوە بەرێوە براون.
2- بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی دژ بە بڕیارێکی پێشتری خۆیەتی کە ژمارە (8)ی ساڵی 2012 یە، کە جەخت لەسەر بەشداریپێکردنی هەرێم و پارێزگا وەبەرهێنەرەکانی نەوت دەکاتەوه لە داڕشتنی سیاسەتی ستراتیژیی نەوت و سامانە سرووشتیەکان.
3- دەرکردنی یاسای ژمارە (22)ی ساڵی 2007ی هەرێمی کوردستان پاش نائومێدبوون بووە لەوەی کە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق بە ئەرکی دەستووریی خۆی لە دەرکردنی یاسای نەوت و گازی فیدراڵی هەڵناسێت، لە نەبوونی ئەم یاسا گرنگە فیدراڵییەشدا کار بە هەندێک یاسای سەردەمی ڕژێمی پێشوو دەکرێت کە یاساگەلێکن بە بیری ناوەندگەرایی داڕێژراون، لەگەڵ بنەما دەستوورییەکان بۆ بەڕێوەبردنی نەوت و سامانە سرووشتییەکان، یەکناگرنەوە، لەوانەش یاسای ژماره (101)ی ساڵی 1976 و یاسای ژمارە (84)ی ساڵی 1985 کە دادگای فیدراڵی لە بڕیارەکەیدا پشتی پێبەستوون.
4- ماددەی (111)ی دەستوور جەختی لەوە کردووەتەوە کە خاوەندارێتیی نەوت و گاز بۆ تەواوی گەلانی عێراقە، هەرێمی کوردستانیش لە ڕوانگەی پابەندبوونی بەم بنەمایە لە ماددەی (3)ی یاسای ژمارە (22)ی ساڵی 2007 دا جەختی لەسەر کردووەتەوە و بەتەواوی پابەندی بووە. هەر بۆیەش بەتێکڕایی بڕی داهاتی فرۆشراوی نەوتی، بەو شێوەیەی کە له یاسای بودجەی فیدراڵیدا دیاری کراوە ، گەڕاندووەتەوە بۆ حکوومەتی فیدراڵی و پاشان بەشێوەی لە بریدانان (مقاصە) و بەشی هەرێمی کوردستانی لێدراوە.
5- پەرلەمانی کوردستان لە ساڵی 2007ەوە کە یاسای ژمارە (22)ی نەوت و گازی دەرکردووه، حکوومەتی فیدراڵی مامەڵەی لەگەڵ لێکەوتەکانیدا کردووە. ئەمەش لە دواهەمین یاسای بودجەی عێراق ڕەنگی داوەتەوە و لە ماددەی (11)ی یاساکەدا جەخت لە پێویستدی ئەم هەماهەنگیدە کراوەتەوە.
لە کۆتاییدا هەرێمی کوردستان جەخت لە پابەندبوون بە دەستوور و پاراستنی بەرژەوەندییە گشتییەکانی وڵات دەکاتەوە، بەشێوەیەک کە دوور بێت لە شرۆڤەکردنی تاکلایەنە و لەبەرچاونەگرتنی یەکێتیی ئارەزوومەندانەی فیدراڵیی عێراق.
پەرلەمانی کوردستان
2022/2/15[1]