Ehmede Xani Kimdir?, Hayatı, Eserleri ve Şiirleri

Kürt edebiyatına kazandırdığı eserleri ile bilinen ve mem û zin hikayesinin en büyük yazarlarından biri olan Ehmedê Xanî hakkında bilgiler vereceğimiz Ehmede Xani Kimdir?, Hayatı, Eserleri ve Şiirleri başlıklı yazımızda Ehmedê Xanî'nin hayatı ve Ehmedê Xanînin şiirleri hakkında kısaca bilgilere ulaşabileceksiniz. Ehmedê Xanînin birkaç eserini de paylaştığımız makalemizde ayrıca Ehmedê Xanî nerelidir? sorusunun cevabına ulaşmakta mümkündür.
Kürt edebiyatına kazandırdığı eserleri ile bilinen ve mem û zin hikayesinin en büyük yazarlarından biri olan Ehmedê Xanî hakkında bilgiler vereceğimiz Ehmede Xani Kimdir?, Hayatı, Eserleri ve Şiirleri başlıklı yazımızda Ehmedê Xanî’nin hayatı ve Ehmedê Xanînin şiirleri hakkında kısaca bilgilere ulaşabileceksiniz. Ehmedê Xanînin birkaç eserini de paylaştığımız makalemizde ayrıca Ehmedê Xanî nerelidir? sorusunun cevabına ulaşmakta mümkündür.
Ehmede Xani Kimdir?, Hayatı, Eserleri ve Şiirleri
Ehmede Xani Kimdir? 17.yüz yıl’ da yaşamış olan Kürt kökenli Ehmede Xani; edebiyatçı, astronom, şair, tarihçi ve İslam alimi olan ünlü bir düşünürdür. Bu içeriğimizde Ehmede Xani Kimdir?, Hayatı, Eserleri ve Şiirleri başlığı altında kendisiyle ilgili derin bilgiler bulabilirsiniz.
Ehmede Xani Nerelidir?
1651 senesinde Doğu Beyazıt’ da doğmuştur. Babası Hakkari’ li ve Xaniyan aşireti üyelerinden Şêx Elyaz’ tır. Ehmede Xani, çocukluk yaşlarında ilk mutasavvufluk derslerini babasından görmüştür. Ayrıca Ehmede Xani, çocukluk yaşlarından beri hem ilim, hem de tasavvuf alanında eğitim görmeye çok meraklı bir kişilikti.
Ehmede Xani Eğitimi
Ardından babası onu o dönemin popüler okullarından olan feqi okuluna başlatır. Burada Arapça öğrenen Xani, sonrasında Muradiye Medresesi’ne giderek eğitimini sürdürür. Sonrasında Urfa, Ahlat ve Bitlis gibi şehirlerde de eğitim gören Xani, Suriye, Mısır, İran gibi ülkeleri gezmeye başlar. Gençlik döneminde müderrislik ve İshak Paşa Sarayında kâtiplik yapmıştır. Ehmede Xanî’nin hem bir şair ve mutasavvuf olduğu kadar aynı zamanda da bir filozof edasında yaşamıştır. Yaşamı boyu felsefi düşünceleriyle daima insanları bilinçlenmeye sevk etmiştir. Örneğin; İyi bir devletin iyi bir yöneticiye ihtiyacı olduğu savını her zaman destekleyen Xani, bu bakımdan yaşadığı dönemin yöneticilerini de bu bilinçle yönlendirmeyi amaçlamıştır.
Ayrıca kendisinden sonraki kuşaklara faydalı olabilmek adına gençlere yönelik çalışmalarda yapmıştır. Örneğin bu konuda İshak Paşa Sarayı yanında gençler için bir kütüphane kurmuştur. Ehmede Xani, yaşamı boyunca Feqiye Teyran, Hipokrat, Platon, Aristo, Farabi, Firdevsi, Ömer Hayyam ve Nizamî gibi filozoflardan ve şairlerden etkilenmiştir. Yaşamının son dönemlerine kadar okuduğu okul olan Muradiye Medresesi’ne geri dönerek eğitmenlik yapmıştır. 1707 senesinde doğduğu yer olan Doğu Bayazîd’de ölmüştür.
Ehmedê Xanî; yaşamı boyunca Kürt halkı arasında yaşanan bölünmelere, aşiret çatışmalarına karşıt görüşler beslemiş, yurt sever bir kişilik tablosu çizmiştir. Tüm Kürtlerin ve tüm halkların eşit olduğuna inanır. Bu yüzden özellikle bazı şiirlerinin her mısrasını ayrı bir dilde yazarak Arapça, Farsça, Osmanlıca ve Kürtçe gibi dillerle eşitliği savunmuştur.
Ehmede Xani Mem û Zîn Mesnevisi
Xani, saydığımız bu dillere son derece hakimdir ve her dilde eseri bulunur. Bunu en açık şekilde ortaya koyan önemli eseri Mem û Zîn mesnevisidir. Aynı zamanda bu yapıt, en bilindik Kürt eserlerindendir. Bu eserinde Emir Zeynettin’in güzellikleriyle dillere destan olan Zin ve Sti adlı iki kız kardeş olan kızlarının, Mem ve Tajdin ismindeki iki gençle olan aşklarını şiir şeklinde anlatır. Eser, aynı adla sinemaya da uyarlanmıştır. Aynı zamanda bu eser; Kürt kültürünü, Kürt halkının siyasi ve sosyal statüsünü aktaran önemli bir türdür.
Mem û Zîn mesnevisi, aşk hikayesi tadında olup, özünde bir halk öyküsüdür. Kürtlerin yaşam tarzını, toplumsal duruşlarını, fikirlerini, gelenek ve göreneklerini yansıtan bu kitapta bir toplum değerlendirilmesi yapılmaktadır adeta. Özünü İsa’dan önce yaşayan Kürtlerin “Meme Alan” destanından alır. Xani bu yapıtında oldukça sarih, akıcı ve okunmaya açık bir lisan kullanmıştır.
Yanı sıra Eqida İmanê ve Nûbara Biçukan adlı iki önemli eseri daha vardır. Açılımı ‘İmanın Şartları‘ olan ‘Aqida İmane’ eseriyse din ve İslam konularını kaleme aldığı 73 beyitten oluşan uyaklı kitabıdır. Arapça – Kürtçe sözlük niteliğinde Nibara Biçukan adlı bir de sözlük hazırlamıştır. İçinde şiirsel uyaklar halinde ritimli açıklamalar bulunur. Nubar adlıyla da anılan bu eseri, 14 bölümden oluşmaktadır.
Öğrenmek, dürüstlüğün yararları, öğretmenler, sabır, mücadele, bilgili olmanın faziletleri gibi konuları işlediği bu kitap, Kürt sözlüğü niteliğinde hazırlanmıştır. Ayrıca bu kitap tarihte Kürt dilinde yazılmış olan ilk sözlüktür. Sonuç olarak Xani; yazdıkları, söyledikleri, düşündükleri ve miras bıraktığı tüm eserleriyle bütün insanlığa bir örnek olmuş bir kişiliktir. Xani’nin yaşadığı dönemde aslında tüm edebi ve tasavvufi eserler, popüler olan fars dilinde yazılıyordu. Ama o en önemli kitabı olan Mem û Zîn’i özellikle Kürtçe yazmıştır, sebebini ise şu sözleriyle açıklamaktadır.
Ehmede Xani Neden Kürtçe Yazmıştır?[1]
Mem û Zîn’de eseri neden Kürtçe yazdığını anlattığı bölüm:
Sebebê Nivîsîna Pirtûkê Bi Zarê Kürdî / Kitabın Kürt Diliyle Yazılmasının Nedeni
Xanî ji kemalê bêkemal î / Ey Xanî, sen ki yetkinlikten yoksunsun
Meydanê kemalê dîtî xalî / Marifet meydanını tenha bulmuşsun
Yanî ne ji qabilî û xebîrî / Yani yeterli değil, ehil değilsin
Belkî bi teesub û eşîrî / Belki biraz tutucu ve asilzâdesin
Hasil: Ji înad, eger ji bêdad / Yani inat ya da bedel ödemekten
Ev bid’ete kir xîlafê mu’tad: / Süregelene karşı bu yenildikten
Safi şemirand, vexwarî durdî / Saf olanı terk edip tortuyu içtin
Manendê durê lîsanê Kurdî, / İnci gibi olan Kürt dilini seçtin
Înaye nizam û întîzamê / Özenle ele alıp düzen verdin sen
Kêşaye cefa ji boyê amê / Halk için cefa ve eziyet çektin sen
Da xelqi ne bêjitin ku: “Ekrad / Ki elalem çıkıp da demesinler, “Kürtler
Bême’rîfet in, bêesl û binyad / Yeteneksiz, hünersiz, temelsizdirler
Enwaê mîlel xwedankitêb in / Türlü türlü milletin vardır kitabı
Kurmanci tenê di bêhesêb in” / Yalnızca şu Kürtlerin yoktur nasibi”
Ehmede Xani Kitapları
1 – Mem û Zîn (Aşk destanı)
2 – Nûbara Biçûkan (Çocuk kitabı)
3 – Eqîdeya Îmanê (İman’ın esasları)
4 – Eqîdeya Îslamê (İslam İnancı)
5 – Fî Beyanî Erkanî Îslam (İslam’ın Temelleri)
Ehmede Xani Türbesi
Ehmede Xani kimilerine göre büyük bir şair, mutasavvuf, filozof hatta kimilerine göreyse büyük bir ermiş olarak görülürdü. Türbesi ise doğduğu yer Doğu Beyazıt’da bulunuyor. Daha sonra bu türbenin yanına bir cami de ilave edilmiştir. Merkeze 8 km mesafede bulunmaktadır ayrıca İshak Paşa Sarayı’nın üst noktasında konuçlanıyor.
Ehmede Xani’nin Eserleri
Büyük düşünür olarak da tanımlanan Ehmede Xani, arkasında bilinen ve bilinmeyen birçok eser bırakmıştır. Düz yazı şeklinde bilgi veren kitaplarının dışında, 74 şiiri bilinenler arasındadır. Hala ulaşılamamış olan eserleri bulunduğu da sanılıyor. Örneğin coğrafya ve astronomi ile ilgili ‘Erde Xweda’ adında bir yapıtı olduğu rivayet edilir.[1]
Bilinen eserleri;
1 – Nûbahar’a Biçukan (Çocuklar için ilk meyveler-1683-),
2 – Aqida İmanı (İmanın Şartları-1687-),
3 – ( 1695) Mem û Zin’i (Onlar Destan’ı) dır.
Xani’nin eserlerini incelediğimizde 3 ana kanıya varıyoruz.
1 – Xani, Kürtçe, Arapça, Farsça ve Türkçe bilmesine rağmen sadece Kürtçe yazmıştır.
2 – Xani, yazılarını, halkla düşüncelerini paylaşmak amaçlı köprü olarak kullanır.
3 – Xani, tüm yazılarını öncü ve yaratıcı bir edayla paylaşır. Daha fazla detay için: Ehmedê Xanî(Ahmed-i Hani) ve Eserleri
Ahmedi Hani Kitapları
1 – Hemu Berhem,
2 – Mem u Zin,
3 – Nubira Piçukan,
4 – Ehmede Xani Külliyatı,
5 – Nechul Enam,
6 – Egida İmane,
7 – Reyahin i Aşk,
Ehmede Xani Özlü Sözleri
Ehmede Xani Kimdir?, Hayatı, Eserleri ve Şiirleri makalemizin devamında Ehmedê Xanî Şiirleri hakkında bilgilerle devam ediyoruz. Xani yaşadığı yörede zaman zaman şeyh olarak kabul edilen ve Hani Baba ya da Molla Ahmed adıyla da anılmıştır. Hani Baba adı, Hânî Aşiretinden olmasından ve Han köyünde doğması nedeniyle takılmıştır. İşte dillere pelesenk olmuş özlü sözlerine birkaç örnek;
Dostluk kolay değil, zordur,
Dostluktan maksat da vefadır.Sonunda vefa göstermeyeceksen eğer,
Başlangıçta göze alma o cefalı işi
ben bunu revaçtakiler için değil,
kürt çocukları için yazdım.
Kitabın baş yazısı Allah’ın adı
Vallahi eksik demektir kitap, olmazsa onun adı.
O nur idi ki Züleyha onu Yusuf’un güzelliğinde gördü
O nur idi ki Mecnun Leyla’da, Ferhat Şirin’de gördü
Bazı dertler vardır ki etrafımda toplanıyorlar hep birden
Bilmem onlar tarafından niye bu kadar seviliyorum ben!
Sevgili olan övünen ve nazlanan sensin.
Âşık da sensin, fakat dileksizsin.
Hem ışık hem karanlıktır bizzat insan
Hem yakın hem de sana uzaktır insan
Aşıksan eğer git kelebek gibi,
Ver canı bir bedel, bir ikramiye gibi.
Cisimler maddeden resmedilmişlerdir,
Ruhlar ise kutsallıkla işaretlendirilmişlerdir.
Geceler olaylara gebedir dostlar!
Ne doğuracakları bilinmez.
Ahmedi Xani Saki Şiiri
Ey dost! Candan iyi adamların dostu ol,
Ya da iyice iyi adamların düşmanı ol.
Onlar iyidirler ve iyiliği bilirler,
Onlar iyilikten başka birşey bilmezler.
Sen onlara ne kadar cefa göstersen,
Onlar candan vefa gösterecekler.
Sakın kötü adamların dostu olma,
Köpeklerin ne dostu ol, ne de düşmanı.
Onların dostu olsan, seni kirletirler,
Düşmanları olsan seni yaralarlar.