نووسینی: سەنگەر عەبدولڕەحمان
بابەت: وتار
دەرونناسیی، لەکۆی گشتی کۆمەڵ و مرۆڤایەتیدا پێناسەیەکی هەیە کە ئەویش: ئەو زانستەیە کە لە بیر و ڕەفتاری مرۆڤ دەکۆڵێتەوە، بەڵام کاتێک بیر لە مرۆڤەکان دەکەینەوە، بە نموونەش کۆمەڵگەی خۆمان دەهێنینەوە و لێکدانەوە بۆ بیر و هزریان دەکەین، ئەوا زۆر شتی نوێ و سەرنجڕاکێشمان بۆ دەردەکەوێت.
مرۆڤی کورد لەڕووی زانستی دەروونناسییەوە کەسانێکن کە بێ ئیرادە و بێ دەسەڵاتن (مەبەستمان لەو مرۆڤانەیە کە زانست خواز نین) واتا کۆمەڵگایەکن کە ئیرادەیان داوەتە دەست قەزاو قەدەر و قسمەت و نسیب، چونکە ئەوە خاڵی سەرەتای ئینسانی بێ ئیرادە دەناسێنێت لەم کۆمەڵگەیەدا. دەبێت ئەو ڕاستییە بزانین ئایا بێ ئیرادەیی و نەبوونی ئینسانێکی دەروون تەندروست بۆ دەبێت لەم کۆمەڵگەیەدا هەبێت ؟
دەتوانین لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا دەست ببەین بۆ ڕیشەی مەسەلەیەک کە ئەویش ئاینە، ئاین ئەو بنەما فکرییەیە کە ڕێگرە لە بیرکردنەوەی ئینسانەکان، کاتێک کە باس لە کێشەیەک یاخود خۆشییەک لە ژیان دەکەین ئینسانی دیندار ڕاستەوخۆ دەگەڕێتەوە بۆ دەقێک لە (قورئان)، واتا کۆتوبەندی دین بەو ئاڕاستەیەیە کە ناکرێت مرۆڤ بیربکاتەوە و زانست خواز بێت و تێبگات بۆ دەبێت ئەم خواردنە تەندروستە نەخوات یان بۆ دەبێت ئەو خواردنەوە پیسە بخواتەوە کە هەندێک لە مەلاکان باس لە (میزی حوشتر) دەکەن وەک شفایەک بۆ مرۆڤی نەخۆش، کە لەڕووی زانستییەوە ئەوە نەک نەخۆشی ناپەڕێنێت، بەڵکو خودی ماددەکە کۆی ئەو ڤایرۆسانەیە کە لە لەشی ئەو ئاژەڵەدا دەردەدرێن و زیان بەخشن هەم لەڕووی زانستی پزیشکییەوە هەمیش لەڕووی زانستی دەرونییەوە، کاتێک کە مرۆڤێک ناچار ببێت لەڕێگەی دینەکەیەوە میز بخواتەوە ئەوا لەڕووی دەرونییەوە خۆی بۆ ئامادە نەکردووە بەڵکو ناچار کراوە ئەقڵ دۆگمایی خۆی قبوڵ بکات و وەک ئینسانێکی بێ ئیرادە و خاوەن کەسایەتییەکی دەروێشی خۆی بۆ ژیان ئامادە بکات.
ئاین بریتیە لە ترس و تۆقاندن و قەبر و قیامەت، ئەگەر کەمێک لە مێژووی ئیرادەی مرۆڤ بگەڕێینەوە بۆ دواوە، ئەوا دەبینین ژیانی کۆمەڵگەکانی تر ئەوانەی کە دوورن لە ئاینی ڕق و کینە، زۆر باشتر توانیویانە سود لە سروشت ببینن و دەرک بە خۆشییەکانی زیاتر بکەن.
زاناکان مێژووی بیری مرۆڤ دەگەڕێننەوە بۆ دوو ملیۆن و 500 هەزار ساڵ لەمەوبەر، ئەوان بڕوایان وایە کە مرۆڤ بیری لە خۆی و ژینگەی تایبەتی خۆی کردووەتەوە، لێرەوە ئەندێشەی ئاین پەیدابووە و زۆرێک لە دەرونزانەکانیش پێیان وایە مرۆڤی سەرەتایی کە بیرکردنەوەیان بەکارهێناوە، ئاراستەی جیاوازیان بەڕێکردووە لەو ئاڕاستانە ئینسان گەلێک لە ترسی بوونی هەورە بروسکە و زەمین لەرزەکانی سروشت و مەرگ و نەخۆشییەکان بە هۆکاری ئەوەی کە بیر و زەینیان تا ئاستێکی دیاریکراو بڕیکردووە، ناچاربوون خودایەک یاخود دینێک بۆ پڕکردنەوەی دەرونیان دابنێن. بە واتایەکی دی بوونی خوداکان لە غیابی ئەقڵی مرۆڤەکاندا دروست بووە وەک سەرەتای دروستبوونی خوداکان و ئەو هێزانەیان بە خاوەنی سەروتر لە هێزی مرۆڤ زانیوە.
(سپێنسێر) فەیلەسوفی ئینگلیز، ترس بە یەکێک لە بنەما سەرەکییەکانی ئاین دەزانێت کەلای مرۆڤی سەرەتایی سەریهەڵداوە، لێرەوە فرەخودایی و فرە ئاینی سەرهەڵدەدەن کە دەبنە هۆی دەرخستنی لاوازیی مرۆڤ. سۆمەری و بابلییەکان بڕوایان بە خواکانی ئاسمان، خۆر، زەوی، مانگ هەبووە و هەروەها میسرییەکانیش خواوەندە مرۆڤ‌شێوە و ئاژەڵ ‌ڕەنگەکانیان وەک خودای خۆیان زانیوە. فرەیی خواکان لە ئایینەکانی پێش مێژوو و سەردەمی کۆندا واقیعێکی گشتی بووە، بۆیە ئەو قۆناغە جیاوازە لە قۆناغی ئایینە یەکتاپەرستییەکان کە دواتر سەرهەڵدەدەن.
لێکۆڵینەوە زانستییەکان لەبارەی ئاینە جیهانییەکانەوە ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە هەموو ئەو ئاینانە لە سەرەتاوە زۆر سادە و ساکار بوون، بەڵام دواتر بە‌پێی زەمەن و کات گەشەیان کردووە. هەزاران ساڵ پێش لە‌دایکبوونی ئەو ئایینانە سەرەتا وەک بنەما و بڕوای پەرت‌ و بڵاو و سەرەتایی بوونیان هەبووە و بە تێپەڕبوونی کات گۆڕانیان بەسەردا هاتووە.
دەروونزانی گەورەی نەمساوی سیگمۆند فرۆید پێی وایە کە ئاین تەنیا شێوەیەکە لە نەخۆشیی دەروونی بەکۆمەڵ، هۆکارەکەشی دەگەڕێنێتەوە بۆ ئەوەی کە مرۆڤ هەر لەکاتی لەدایکبوونییەوە پێویستی بە پشتیوانی هەیە کە ئەو پشتیوانییەش دایک و باوکە، بەڵام وردە وردە کە گەورە بوو بە دوای هێزێکی پشتیوانیی گەورەتردا دەگەڕێت کە ئەویش خودایە، ئەو پێی وایە هەموو ئەمانە هەست و سۆزن کە وا لە مرۆڤ دەکەن خۆی بە بچوک بزانێت و باوک و خودا بە گەورە.
لێرەوە ئەو پرسیارە دێتە پێش کە ئایا مرۆڤ پێوستی بە چی هەیە ؟
هیچ زانا و هونەرمەند و نوسەر و مرۆڤیکی ئاساییش بۆ ئەوەی کارامەبێت لە کارەکەیدا پێویستی بەوە نییە کە باوەڕی بەخودا هەبێت یان نەبێت، باوەڕبوون یان نەبوون بە خودا دارتاشێکی خراپ ناکات بە دارتاشێکی باش، یاریزانێکی لاوازی دووگۆڵی ناکات بە یاریزانێکی باش و دەروونزانێکی خراپیش ناکات بە دەروونزانێکی باش.
ئەوەی کە مرۆڤێک پێویستی پێیەتی بۆ ئەوەی لە بوارێکدا کارامە و لێزانبێت، باوەڕبوون بە خودا نییە، بەڵکو باوەڕبوون بەخۆی و هەوڵ و کۆششی بەردەوامی خۆیەتی. خودا وەک چۆن میلەتێکی دواکەتوو پێشناخات و ئەو میلەتە دەبێت خۆی خۆی پێشبخات، ئاواش دەروونزانێکی ناشارەزا ناکات بە شارەزا.
دەبێت مرۆڤ خۆی ئەم توانایانە لە ناو خۆیدا گەورە و پەروەردە بکات هەر وەک چۆن نیچەی فەیلەسوف لە وتە بەناوبانگەکەی بانگەشە بۆ ئەوە دەکات کە دەڵێت: "خودا مرد". ئەو لێرەدا مەبەستییەتی بە مرۆڤایەتی بڵێت پێویستە پشت بەخۆتان ببەستن بۆ ئەوەی لە ژیاندا سەرکەوتووبن و دەروونێکی تەندروستیان هەبێت. پێش (نیچ)ش و زیاتر لە دوو هەزار ساڵ لەمەوبەر، گەورە فەیلەسوفی گریکی (سوکرات) ئەڵێت: "خۆت بناسە" کە ئەمەشیان جەختکردن و هاندانی مرۆڤە بۆ پشت بەخۆبەستن بەخۆی،بەڵام لەوەشەوە بۆمان دەردەکەوێت کە دین بەرهەمی ئاڵۆزیی فکری و دەرونییە و هەرکەسێک لۆژیکانە بیرنەکاتەوە، بێگومان دەروونی بەسەریدا زاڵ دەبێت و پەنا بۆ ئەو شتانە دەبات کە دەروونی هێوردەکەنەوە. هەر بۆیە ئیسلام مرۆڤی گوێرایەڵ و ملکەچی ئەوێت، نابێت هیچ سنوورێک ببەزێنێت و پرسیار گەلێک بکات تا لەڕێگەیانەوە بەهۆش بێتەوە. تەنانەت ئیسلام ڕێگەی بە مرۆڤ نەداوە پرسیار لە بوونی خوداکەشی بکات، کەواتە مرۆڤی مسوڵمان یاخود دیندار بە ئاینێک دەکەوێتە ناو ئەو فەزایەی کە ناکرێت وەک ئینسانێکی ئازاد و دەروون ئارام مومارەسەی ژیانی خۆی بکات و دوور دەبێت لە هەموو حەز و ئارەزووەکانی خۆی.
بە پێچەوانەی ئیسلامەوە، زانستی دەروونناسی بریتییە لە هاندان و دروستکردنی مرۆڤی تەندروست، هەر بۆیە زۆربەی فەیلەسوفەکان لەو بڕوایەدان کە ئاین تەنها هۆکارێکە بۆ لەقاڵبدانی کۆمەڵگە و ڕێگرییکردن لە بەرەوپێشچوونی مرۆڤ بۆ ژیانێکی باشتر، بەتایبەتی ئاینە ئاسمانییەکان و بەتایبەتی تریش ئاینی ئیسلام، چونکە هچ ڕیفۆرمێکی تێدا ناکرێت و بەردەوام دەیەوێت لەڕێگەی تەبلیغاتی خۆیەوە کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی بخاتە ژێر ڕکێف و دەسەڵاتی خۆیەوە، بە نموونەش دەوڵەتی ئیسلامی لە عیراق و شام (داعش).
من نەمویستووە لەسەر دەقەکانی قورئان قسە بکەم لەم باسەمدا، بەڵکو تەنها ئەوەی کە پێم باش بووە بیڵێم بریتی بووە لە خود دۆزینەوە، واتا دەکرێت مرۆڤەکان بێ خودا بن و ئازادیشن کە چی خودایەکیان هەبێت، بەڵام لەڕووی دەرونییەوە زۆر جیاوازن بەوەی کە ئینسانێک دەروونی خۆی موحاسەبە بکات و چاکەکانیشی بخاتە سەرشانی خۆی، هەروەها مرۆڤێک کە خراپەکار بێت و شەیتان بکات بە ئامرازێک بۆ پاساوهێنانەوە، یاخود کارە چاکەکەی کە لەگەڵ مرۆڤێک یان ئاژەڵێک دەیکات بگەڕێنێتەوە بۆ خودا.