ریفراندۆم و پرسی سەربەخۆیی باشوری کوردستان
دوازدە ساڵ لەمەوبەر، بە نیازی سەربەخۆیی باشووری کوردستان، دەستپێشخەرییەک بۆ ڕیفراندۆم کرا. (بزوتنەوەی بەرەو ڕیفراندۆم) پێکهات. لە سەرانسەری باشووری کوردستاندا چالاکیی نواند، بەڵام دوای ماوەیەک کارکردن و کۆکردنەوەی پتر لە یەک ملیۆن و حەوت سەد هەزار ئیمزا، لە زستانی ساڵی 2004 داو ناردنی بۆ مەجلیسی حوکم لە بەغدا، لەلایەن هەردوو حزبی دەسەڵاتداری کوردستان ئیحتیواکراو چالاکییەکانی خامۆش بوون. ئەو کاتە ئەوان خەریکی بنیاتنانەوەی " عێراقی نوێ " بوون.
بەشێکی ئەو وتارەی لێرەدا پەخشی دەکەم، بەیاننامەیەک بوو لەسەر داوای (دەستەی کارگێڕیی لیژنەکانی " بەرەو ڕیفراندۆم " لە سلێمانی، وەک یەکەم بەیاننامەی بزوتنەوەکە، بۆ چاپکردن و پەخشکردنی بە زمانەکانی کوردی و عەرەبی و ئینگلیزی نووسیم. بەڵام بەیاننامەکە چاپ نەکرا، کۆنفڕانسی بزووتنەوەکەو دواتر ئیمزا کۆکردنەوەی بەسەردا هات. دواتر چەند دەستەواژەو پەڕەگرافم خستەسەر، تا وەک پێشەکی کتێبێک، لەگەڵ چەند وتارێکیدیکەدا چاپیان بکەم. (فوئاد قەرەداغی – ئەندامی دەستەی باڵای بزوتنەوەی بەرەو ڕیفراندۆم ساڵی 2003 و 2004)
بەرەو ڕیفراندۆم
لە مێژووی سەد ساڵی ڕابردوودا، پرنسیپی مافی بڕیاردانی چارەنووس هەنگاوی گەورەی بۆ پێشەوە ناوەو هەتا دێت گشتیتر دەبێتەوە. پێشتریش لەسەدەی نۆزدەیەمدا مارکس و ئەنگڵز ئەو ڕاستییەیان خستە بەردەم سۆسیالیستەکان کە ئەو گەلەی گەلێکی تر بچەوسێنێتەوە خۆی ئازاد نییەو، بەوپەڕی توانایانەوە پشتگیریی گەلی ئیڕلەندەیان کرد دژی داگیرکەرانی ئینگلیز. بەلشەفییەکانیش هەر لە سەرەتای خۆڕێکخستنیان لە حزبی چینایەتی پڕۆلیتاریای ڕوسیادا، مافی بڕیاردانی چارەنووسیان کردە خاڵێکی گرنگی بەرنامەکەیان و پڕۆلیتاریای نەتەوە جیاجیاکانی ڕوسیایان بە پرنسیپەکانی ئەو مافە دیموکراتییە پەروەردەکرد. کاتێ دەسەڵاتی سیاسیشیان لە ئۆکتۆبەری 1917 دا گرتە دەست، پڕاکتیکی ئەو پرنسیپەیان کردو پڕۆژەی ئازادییان بەردەمی گەلانی سۆڤیەت خست و شوورەی ڕوسیای زیندانی گەلانیان ڕووخاندو، کۆمارەکانی یەکێتیی سۆڤیەت بوونە نیشانەو بەڵگەو هێمای چارەسەرکردنی بەڵشەفیکەکان بۆ مەسەلەی نەتەوایەتی. پرنسیپەکانی شۆڕشی ئۆکتۆبەر بۆ چارەسەرکردنی مەسەلەی نەتەوایەتی، گەلانی ڕۆژهەڵاتی وروژاندو ڕاچەنینێکی هوشیارانەی گشتیی خستەوە. بۆیە بە سەرکەوتنی شۆڕشی ئۆکتۆبەر، هەر لە کۆتاییهاتنی جەنگی جیهانیی یەکەمەوە کە بۆ ئێجگارەکی دەوڵەتی عوسمانی گیانی سپارد هەتا ئیمڕۆ، بە دەیان پەیماننامەو ڕێککەوتننامەو جاڕیی جیهانیی پشتگیریی ئەو مافە بۆ گەلانی ژێردەستە دەکەن، تەنانەت (ودرۆ وێلسن) ی سەرۆکی وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاش لەو سەردەمەدا مافی ئازادی و سەربەخۆیی نەتەوەکانی، لە بەڕێوەبردن و حوکمی خۆیاندا، سەلماند. دوا بەدوای ئەویش کۆنفرانسی ئاشتی لە پاریس (1919)، پەیمانی (سێڤر)، کۆمەڵەی گەلان، پەیمانی کۆمەڵی نەتەوەیەکگرتووەکان، جاڕنامەی جیهانیی مافەکانی مرۆڤ (1948) و پەیمانی نێودەوڵەتیی مافە مەدەنی و سیاسییەکان (1966) ؛ هەر هەموویان لەسەر مافی گەلان لە بڕیاردانی چارەنووسی سیاسیی خۆیان و پاراستنی مافەکانی مرۆڤ جەختیان کردووە..
گەلی کوردو کوردستانی نیشتمانی، کە سەدان ساڵ لەژێر باری چەوساندنەوەی دەوڵەتی ئیستیبدادی عوسمانیدا بوون، بەشێکی ئەو مافانەیان لەو پەیماننامانەدا بۆ سەلمێندرا، هەر لەوەی لە کۆنفڕانسی ئاشتیی پاریسدا داواکرا کوردستان بخرێتە ژێر چاودێریی نێودەوڵەتییەوە، تا بڕیاردانی بڕگەکانی (62، 63، 64)لە بەشی سێیەمی پەیماننامەی (سێڤر)، ئەو پەیماننامەیەی دانی بە مافی پێکهێنانی دەوڵەتێکی کوردی لە باکووری کوردستاندا نا کە پاشان باشووری کوردستانیشی پێوە پەیوەست بکرێت. جاڕنامەی هاوبەشی بەریتانیاو دەوڵەتی عێراقیش لە ساڵی 1922 دا، بەڕەسمی، بەکۆمەڵەی گەلانیان ڕاگەیاند کە هەردوولایان دان بە مافەکانی گەلی کورددا دەنێن بە شێوەی ئۆتۆنۆمی و دروستکردنی حکومەتێکی کوردی لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا. ساڵی 1932 یش کە عێراق لە کۆمەڵەی گەلان وەرگیرا، مەرجی ئەوە بۆ دەوڵەتی عێراق دانرا کە ڕێز لە مافە نەتەوایەتییەکانی کورد بگرێت و، بە پێچەوانەوە، لەبەردەم کۆمەڵەی گەلان و دادگای هەمیشەیی نێودەوڵەتیدا بەرپرسیار بێت.
لە ڕاستیدا گەلی کورد لەو هەموو پەیماننامەو ڕێککەوتننامەو جاڕنامە نێودەوڵەتییانە سوودمەند نەبووە چونکە فەرمانڕەوایانی عێراق، هەر لە ساڵی (1925) ەوە کە باشووری کوردستان بە عێراقەوە لکێندرا تا ڕووخانی سەددام لە نیسانی 2003 دا، بە ئاگرو ئاسن مامەڵەیان لەتەکدا کردووە، سیاسەتی تواندنەوەی نەتەوایەتی و پاشان جینۆسایدیان بەرامبەر پەیڕەو کردووە، چەکە قەدەغەکراوەکانیان هەر لە (ناپاڵم)ەوەهەتا چەکی کۆمەڵکوژی کیمیاوییان بەسەردا باراندووە، چەکی کۆکوژی بایۆلۆژییان بەسەر هاووڵاتیانی کوردی ئەنفالکراودا تاقیکردۆتەوە. هەمیشە هاووڵاتی کورد لە عێراقدا، بەواقیعی، هاووڵاتی پلە دوو و کەمتریش بووەو سادەترین مافە مەدەنی و سیاسییەکانیان پێ ڕەوا نەبینیوەو بە دڕندانەترین شێوە لەلایەن دەسەڵاتی گەلی سەردەستەوە پێشێل کراون.
ئەمڕۆ دوای ڕووخانی بەعس و حاڵەتی داگیرکراوی عێراق، هەلومەرجێکی نوێ هاتۆتە ئاراوە، دەرفەتێکی نوێ بۆ چۆنیەتی ڕێکخستنەوەی دەوڵەتی هەڵوەشاوەی عێراق وپێکهاتەی ئەم قەوارەیەو بنیاتنانەوەی لەسەر پرنسیپەکانی ئازادی و دیموکراتی و ئاشتی و مافەکانی مرۆڤ ڕەخساوە، کاتی ئەوە هاتووە پەیوەندییە ئەتنییەکان لەسەر بنەمایەکی نوێی گونجاو لەگەڵ ئەو پرنسیپانەدا دابڕێژرێنەوە کە بۆ گەلانی عێراق بە گشتی و بۆ گەلی ستەمدیدەی کورد بە تایبەتی، تا هەتایە زامن بێت و چیدی کارەساتەکانی هەشتا ساڵی ڕابردوو بەسەریاندا نەیەتەوە.
کاتی ئەوە هاتووە چ عێراق و چ ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئارامی بە خۆیانەوە ببینن و مشووری پەیوەستبوون بخۆن بە جیهانی زانست و تەکنۆلۆژیاو ژیاری ئەم سەردەمەوەو، بۆ ئەمەش هەموو گەلانی ناوچەکە پشکی چوونیەکیان لەبەردەمدا ئاوەڵا بێت.
کاتی ئەوە هاتووە بۆ ئەم دواڕۆژە لە عێراقدا، لەژێر سایەی کۆمەڵی نەتەوەیەکگرتووەکان و بە هاوکاری یەکێتیی ئەوروپاو ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ، پرس بە خەڵکی کورد بکرێت، ڕیفراندۆمێک لە باشووری کوردستاندا بەرپا بکرێت و تیادا هەموو تاکەکەسێکی کورد لە تەمەنی (18) هەژدە ساڵ و بەرەو ژوور، ئازادانە، لە دەنگدانێکی گشتیی دیموکراتییانەدا، ئیرادەی خۆیان بەیان بکەن و، مانەوەو نەمانەوەی کوردستان لەگەڵ ئەو قەوارەیەی بە عێراق دەناسرێ بڕیار بدەن.
ئەو پڕۆژەیەی بە ناوی (بەرەو ڕیفراندۆم) بەڕێخراوە، بۆ سەرخستن و بە ئەنجام گەیاندنی ئەو پڕۆسەیەیەو، پشت بە جەماوەری خەڵکی کوردستان زوو بێت یان درەنگ بە ئاکامی خۆی دەگات و، گەلی کورد خۆی بڕیاری چارەنووسی سیاسیی خۆی دەدات.
فوئاد قەرەداغی
نووسینی : ئەیلولی 2003
دەستکاریکردنی : شوباتی 2015