ŞIKOÊ HESEN
Şikoyê kurê Ehmedê kurê Hesenê Mîdo di sala 1928an de li gundê Kamûşvana Bîçûk a herêma Axbaran a Ermenîstanê hatiye dinê. Mala bavê wî bi eslê xwe gundekî herêma Qersê ya Kurdistana Osmanî bû. Gava bavê Şiko wefat kir, ew di pêncî salîya xwe de bû. Sofî kurê mamê wî Hesenê Mîdo jê biriye û xwedî li wî kiriye. Xwendina seretayî ya çar salan li gundê xwe qedand. Qonaxa navendî li Dibistana Elegezê ya Kurdî derbas dibe. Piştî qedandina xwendina xwe ya navîn di sala 1948an de li zanîngeha Yêrêvanê di fakulteya rojhilatnasiyê de dibe xwendekar û di sala 1953an de bawernameya zanistên xwezayî wergirtiye.
Şiko di sala 1954an de li gundê Begnar ê herêma Gagir (Abxazya, Gurcistan) di dibistana xwe ya gundî de dibe mamoste û heta sala 1957an mamostetiya ziman û edebiyata ermenî dike. Di sala 1959an de li Radyoya Ermenîstanê ya Yêrêvanê beşa kurdî hat wezîfedarkirin û li wir nivîsî, wergerand û bernameyek edebî amade kir. Di sala 1961ê de dema ku xwendekarê Akademiya Zanyarî ya Sankt Petersburgê li Enstîtuya Rojhilatnasiyê ya Akademiya Zanyarî, ku di beşa kurdnasiyê de ye, di ezmûneke taybet de bi ser ket. Di sala 1965an de xwendina bilind qedand. Ev rewş dibe sedema enfeksiyonên mîzê. Ew gelek êş kişand, û vê nexweşiyê ew aciz kir. Bi vê nexweşiyê, dilop heta dawiya jiyanê naçe. Di sala 1975an de jiyana wî diqede...
Xeyala Şiko ya helbestê di salên xwe yên xwendekariyê de pêk hat. Di rojnama zanîngeha Yêrêvanê de hin helbest hatin weşandin. Wêneyê rojnama nû Rya bala Şiko di nivîsandina helbestan de bû. Paşê helbestên wî hatin çapkirin û helbestên nû di çapa wî ya taybet de hatin weşandin. Helbestên wekî Kalçîçek (1961), Tembûra Kurda (1965) û Mereme Dile Kurd (1970) çap kirine. Hin ji van berheman bi rûsî, gurcî û ermenî li St.
Helbestên Şiko li ser hîçên orîjînal, hemî bi tevahî fonksiyonel û kurtkirî ne. Di warê beytên nizm û bilind de helbestvan xwedî rêzikên pir kurt û pir dirêj e, di vê rewşê de karîbû van ramanan di helbestê de ji hev veqetîne. Wek delîl rêzikên helbestên wî du beyt in, rêzên din jî panzdeh beyt in.
Şok behsa hemû babetên helbesta nûkirî dike, û şertên ferhengê diyar in, eger helbestvanên din ên welatê wî nûbûna wan di encama pêkhatina civakeke sosyalîst ji peyvên nû, nûkirina iko di hemû berhemên wî de. bi giştî, yanî bikaranîna wan ji peyvên rewşenbîrî û xwendevanên din, amûrek e ji bo belavkirina bîr û baweriyan, û herwiha dîtina mêjûyekî tevlîhev, dûr ji nerîna biwêj a helbestvanekî netewî yê nexwenda. Helbestvan karekterê hesta neteweyî parastiye, lê bi wêjeya rûsî, hinekî jî bi edebiyata gurcî û ermenî, bi hesta helbesta rojavayî pêxistiye.
Piraniya berhemên wî yên helbestî bi kilam û helbestê ve girêdayî ne. Nivîsên wî bi dirêjahî normal in, bi piranî kurt in û kêm kêm jî dirêj in. Helbestên wî, bi qasî yên navendî ne mezin in. Bi ser de jî çar tema di helbestên kurdî yên Kafkasya Rûsî de nayên berçavgirtin. Şiko Hesen yek ji wan kesan e ku vê temaya girîng xistiye helbesta xwe. Koma weşanên Şiko zêdetir ji pêncî çarbendan pêk tê, bi şêweyê rengîn, bi kurtî û dirêjiya beytê, rêza herî kurt a çarbendan çar beyt e, ya herî dirêj jî panzdeh beyt e. Ev qafiye bi rêza çaremîn a helbesta klasîk a gelên Rojhilata Navîn ve, li ser pergala A A B A ye.
Tiştê ku helbesta Şiko ji helbestvanên wî welatî cuda dike ew e ku dengbêjên dengbêjên Ewropî xwezaya klasîk hembêz dikin û bi dilxwazî temayek nû, li gorî kêfa mirovatiyê ya wê demê, li mijarê zêde dikin. Ev îcada Şiko di nîveka duwem ya sedsala 20an de di naveroka helbesta kurdî ya rûsî ya Kafkasyayê de şoreşeke mezin e. Keça kurd a rexnegir Ema Bekoeva di pêşgotina komek helbestên Şiko Hesen kom Meremê Dilê Kurd (1970) de dibêje: Xweza û fermana civaka me, sifetê lehengê helbestvan, lîrîk e. Şîrê baş bidin. Beytên vî aîko di vê civatê de ne berbelav bûn, ji ber ku di beytên nivîskî de tiştên weha nedigihîştin guhê wan ku bi dilxwazî xwe nêzî keçikê bikin û destên xwe deynin ser hev. Ji ber vê yekê dema ku hin helbestên Şiko dahênerî dihatin hesibandin...
Ji aliyê naverokê ve helbestên Şiko li dora van armancan dizivire:
1. Danasîn û dilxwazî: ev armanca nû ye ku helbestvan di wêjeya kurdî ya Kafkasya Rûsî de daye ber xwe. gerdûnek romantîk afirand. Helbest, wesiyet, baran, keç, şev, roj, sibe û êvarê vedibêje. Pêdiviya Ramûzanê ne tenê bi keçên kurd heye, pêdiviya wan bi keçên spî yên ji Kafkasya û Ewropayê jî heye.
2- Kurdayetî: Pirsgirêka netewa Kurd di dil û canê Çîko de pirsgirêkek mezin bû, di berhema wî de wek armanca sereke tê hesêb, diyardeya Kurdî di hemû helbestên Çîko de, di hemû wan helbestên ku wî nivîsandine de xuya ye. ji bo armancên din. Beriya her tiştî Kurd û Kurdistan weke têgînên dîrokî û erdnîgarî, wek Kurdistan Kurdistan, Kurdistan di nav agir de ye, Kurdistana delal bi helbestê ve hatiye dagirkirin. Sembola Kurdî Feke Teyran, Ehmedê Xanî û Emîne Ebdal bi bîr tîne. Elegez, cejna Newrozê, zimanê kurdî, evîna Mem û Zîn, Gulnaz, Keleş û gelek bûyerên din bûne çavkaniya helbesta Şiko. Helbestvan ji siberoja ronak a kurdan pir bawer bû, digot loma min helbest jê re dixwend, ger ez vê paşerojê bizanim - Xwedê neke - ez helbestê naxwînim.
3- Neteweya Sovyetê: Şiko jî wek helbestvanên din ên kurd li welatê xwe hin helbestên xwe yên li ser desthilatdarî û sosyalîzmê amade kirine. Ev beyt li ser helbestvan hatine ferzkirin yan jî ji dilê wî yê rasteqîn diherikin, ferq nake. Hin ji van îcadên taybet bi xwezayê, rengê bajêr û bedewiya jinan ve girêdayî ne. Ev helbest ji bo Şoreşa Cotmehê, Roja Karkeran, Lenîn û Artêşa Sor in. St. Helbestvan bal kişand ser çalakiyên dewletên Erebî yên li dijî emperyalîzma Brîtanî, Amerîkî û Frensî di dawiya salên pêncî û destpêka şêstan de, ji ber ku hin ji van welatên Erebî dostên Rûsyayê bûn.
Şiko Hesen yek ji wan helbestvanan bû ku daxwaz û xwestekên kurdên Kafkasya Rûsyayê rave kiribû. Bi beytên rengîn hişê wan vekir û xeyala wan fireh kir.
werger ji rûsî: Raper Usman Uzêrî
[1]