شارێکی باشووری کوردستانە، لەسەر ڕووباری سیروان هەڵکەوتووە، #کەلار# شارێکی نوێییە، تا سەرەتای حەفتاکانی سەدەی ڕابردوو گوزارشت بوو لە دێیەک بەناوی کەلاری کۆن کە ئێستا یەکێکە لەگەڕەکانی شارەکە، هەرچەندە لەسەرەتای سییەکانی سەدەی مەرکەزی شارەدێی #سەرقەڵا# بووە، ئێستا ژمارەی دانیشتووانی بە زیاتر لە 226000 کەس دەخەمڵێنرێت.
لەکاتی ڕاگەیاندنی بەیاننامەی یانزەی ئازار و ڕێکنەوتنی حکومەتی ناوەندی ئێراق و شۆڕشی کورد بەسەرکردایەتی #مەلا مستەفا بارزانی# لەسەر سنووری ناوچەی ئۆتۆنۆمی، سەرۆکایەتی کۆماری ئەوکاتی ئێراق، بەخێرایی چەند بڕیارێکی دەکرد بۆ دابڕینی شارۆچکە کوردنشینەکان لە پارێزگای #کەرکووک#، لەو پێناوەشدا کەلار بە مەرسومی کۆماری ژماری 137 لە #28-02-1970# کرا بە شارۆچکە و سەربە پارێزگای کەرکووک بوو، بەشێکی زۆری کوردە ڕاگوێزراوەکانی پارێزگای کەرکووک و شاری #خانەقین# لەشارەکە نیشتەجێ بوون.=KTML_Photo_Begin=https://www.kurdipedia.org/files/relatedfiles/2010/9684/0007.JPG=KTML_Photo_Alt=کەلار=KTML_Style=width:25%;height:20%;float:right;=KTML_Photo_Target_Link=https://www.kurdipedia.org/files/relatedfiles/2010/9684/0007.JPG=KTML_Photo_End=
لە دوای هەرەسی شۆڕشی کورد لە ساڵی 1975 و زیادبوونی ژمارەی دانیشتووانی کەلار، جارێکی تر ڕژێمی بەعس بە مەرسومی کۆماری ژمارە 608 لە 06-11-1975 لەڕووی ئیدارییەوە خستییە سەر پارێزگای #سلێمانی#، لە کۆتایی حەفتاکاندا ژمارەی دانیشتووانی شارەکە نزیکەی 10000 کەس بووە، لە کۆتایی هەشتاکاندا بەهۆی شاڵاوەکانی #ئەنفال# و وێرانکردنی گوندەکانی کوردستان و ڕاگوێزرانی دانیشتووانەکەی ژمارەی دانیشتووانی کەلار زیادبوو بۆ 20 تا 25 هەزار کەس.
ئێستا ژمارەی دانیشتووانی کەلار بەزیاتر لە 226 هەزار کەس دەخەمڵێنرێت و بە یەکێک لە شارۆچکە گەورەکانی هەرێمی کوردستان و ئێراق دادەنرێت، ناوەندی ئیدارەی #گەرمیان#ە، واتە ئەو شارۆچکە دابڕەوانەی لە لە دوای هەرەسی شۆڕش لە کەرکووک دابڕان، وەک کەلار، #کفری# و #چەمچەماڵ#. کە پێکەوە ژمارەی دانیشتووانیان زیاترە لە 600 هەزار کەس.
نزیکەی 98% دانیشتووانی کەلار کوردن، زۆرینەی ئەوانەش موسڵمانی سووننی مەزهەبن، بەشێکیشیان شیعە مەزهەب، بەشێک لەدانیشووانەکەی لەسەر ئایینی کاکەیین.
$پارێزگای گەرمیان$
حکومەتی هەرێم هەر لەسەرەتای نەوەدەکانەوە بەڵێنی بە پارێزگاکردنی شارەکەی داوە، بەڵام ئەوکات بەهۆی ئەوەی کەرکووک لەبندەستی حکومەتی ئێراق بوو پڕۆژەیەکی لەو جۆرە ئیمکانی جێبەجێکردنی نەبوو، چونکە زۆرکەس پێیانوابوو لەحاڵەتی کردنی گەرمیان (شارۆچکە دابڕاوە ڕزگاکراوەکانی گەرمیان) بەپارێزگا، واتە کورد دەستی لە کەرکووک شۆردووە. بۆیە ئەوکات پارێزگای کەرکووک پێکهێنرا لە شارۆچکەکانی کەلار، کفری، چەمچەماڵو #دەربەندیخان# کە ئەمەی دواییان هەرگیز سەر بە کەرکووک نەبووە، بەڵام ئەوکات بەهۆی نەبوونی بینا بۆ فەرمانگەکانی پارێزگا لە کەلار دەربەنیخان دیاریکرا بۆ ناوەندی پارێزگای کەرکووک.
دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشووی ئێراق لەلایەن ئەمریکاو هاوپەیمانەکانییەوە لە ساڵی 2003دا، جارێکی تر ناوچەی گەرمیان کە کەلار مەرکەزەکەیەتی تووشی بۆشاییەکی ئیداری هات بەهۆی هەڵوەشاندنەوەی پارێزگای کەرکووک لە دەربەندیخان. چارەنووسی ئەو شارۆچکەیانەی لەچوارچێوەی پڕۆسەی بەعەرەبکردندا لە کەرکووک دابڕێنران (کەلار، کفری، چەمچەماڵو دووز#خورماتوو#) بەستراوە بەمادەی 140ی دەستووری ئێراقەوە، کە تایبەت بەناوچە جێناکۆکەکان لەنێوان حکومەتی ئێراق و هەرێمدا، جێبەجێنەکردنی مادەی 140ی نەگەڕانەوەی کەرکووک بۆ سەر هەرێمی کوردستان یان شارۆچکە دابڕاوەکان بۆ سەر هەرێم، ئیدارەی ناوچەی گەرمیانی بەهەڵپەسێراوی هێشتەوە بەهۆی دووری ناوچەکەش لە سلێمانییەوە، لەژێر فشاری ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی لە گەرمیان، لە ساڵی2008 دا ئەنجوومەنی وەزیرانی حکومەتی هەرێم ناچار بوو بڕیارێک دەربکات کە گەرمیان وەکوو پارێزگا مامەڵەی لەگەڵ بکرێت، بەشێوەیەکی کاتی بۆ ڕاییکردنی کاروباری ئیداری خەڵکی ناوچەکەو دەسەڵاتی پارێزگاریش ببخەشێتە سەرپەرشتیاری ئیدارەکە.
$قەڵای شێروانە$
قەڵایەکی کۆنی مێژووییە، لەسەر تەپۆڵکەیەکی دەستکرد لەسەر ڕووباری سیروان لە شاری کەلار بتیاتنراوە، لەباری مێژووی درووستکردنی قەڵاکەوە زانیاری ورد و ساغکراوە نییە، هەندێک دەڵێن لەلایەن ئەنەوشیروانی ساسانییەوە بنیاتنراوە، هەندێکیش ڕایانوایە حەمە پاشای جاف درووستیکردووە، هەرچەند ناوبراو کۆچەر بووە و لەقەڵادا نەژیاوە، بەڵام لایەنگرانی ئەم ڕایە دەڵێن کۆشکی زستانەی حەمە پاشا بووە، بەڵام گومان لەسەر ئەم ڕایە درووستدەکات بوونی تونێلکی ژێر زەوی بووە لە قەڵاکەوە بۆ سەر ڕووباری سیروان، کە هەندێک دەڵێن ئەوە دەلالەتە لەوەی کە بۆ حاڵەتی شەڕوو گەمارۆدان سوودی لێوەرگێڕاوە و ئاوی لێوە هێنراوە بۆ ناو قەڵاکە.
ڕایەکی دیکەش هەیە دەڵێت تەپۆڵکە خۆڵەکە لەلایەن ئەنەوشیروانی ساسانییەوە بنیاتنراوە و کۆشکەکە لەلایەن حەمە پاشاوە درووستکراوە.
$زانکۆی گەرمیان$
بەهۆی ئەو گەشەسەندنە خێراییەی کە کەلار پێدا تێپەڕیووە، ئێستا ژمارەیەکی بەرچاوی خوێندکارانی ئامادەیی تێدایە، زۆربەی خوێندکارانی دەرەوەی شار (بەشە ناوخۆییەکانی) زانکۆکانی سلێمانی، سەڵاحەدین و #دهۆک# خەڵکی کەلار بوون، ئەوەش حکومەتی هەرێمی هاندا بەکردنەوەی کۆلێژی پەروەردە لە کەلار و پاشان زانکۆی گەرمیان.
بڕیاری کردنەوەی زانکۆی گەرمیان لە کەلار ساڵی 2010 لەلایەن ئەنجوومەنی وەزیرانی حکومەتی هەرێمەوە دراوە، پێشتر کۆلێژی پەرەوەردە و پەروەردەی بنیات لە کەلار هەبوون، کە یەکەمیان لە ساڵی خوێندنی 2004 2005 کراوەتەوە و دووەمیان لە ساڵی خوێندنی 2006 2007 کراوەتەوە، هەروەها کۆلێژی ئادابیش لە شاری خانەقین سەر بەم زانکۆیە دەبێت.
لەئێستا تەنیا دوو کۆلێژەکەی شاری کەلار نزیکەی 10 هەزار خوێندکاری هەیە، بڕیارە لەساڵەکانی ئاییندە چەند کۆلێژێکی تر لە کەلارو کفری بکرێنەوە. هەروەها چاوەڕواندەکرێت هەیکەلی ئیداری زانکۆ و سەرۆکایەتیو ئەنجوومەنی زانکۆ پێش کۆتایهاتنی وەرزی خوێندنی 2010 2011 دیاریبکرێن.
$یانەی وەرزشی شێروانە$
یانەی وەرزشی شێروانە لە ساڵی 1992 لەلایەن کۆمەڵێک وەرزشەوانی شاری کەلارەوە دامەزرێندا، بەهۆی ئەوەی پێش ڕاپەڕین حکومەت مۆڵەی دامەزراندنی یانەکەی نەدابوو بە وەرزشەوانانی شارەکە.
یانەی شێروانە لە ساڵانی نەوەدەکانی سەدەی ڕابردوو، یەکێک بوو لەیان هەرەبەهێزەکانی هەرێمی کوردستان و دواتریش لە ناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵی #یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان#، هەرچەندە هیچ ساڵێک یانەکە نەبوو بە پاڵەوانی خولی یانە نایابەکان، بەڵام هەمیشە یانەیەکی ڕکابەری بەهێزبووە و هەمیشە لەڕیزبەندی سەرەوەی خولەکاندا بووە.
دوای ئەنجامدانی خولی سەرتاسەری یانەکانی هەرێمی کوردستان، یانەی شێروانە بەهۆی کەمی و نەبوونی بودجەوە دابەزی بۆ خولی پلە یەکەکان، پێشتریش زۆربەی یاریزانانەکانی ڕوویان لەیانەکانی شاری سلێمانی کردبوو، بەڵام دوای ساڵێک بە پلەی یەکەمی خولی یانە پلەیەکەکان سەرکەوتەوە بۆ خولی نایاب، کەچی دیسانەوە دابەزیەوە بۆ خولی پەلە یەکەکان.
چەند بۆ چونێک هەیە لەسەر ناوی شاری (کەلار) هەندێک پێیان وایە کەلار بە مانای گوندی دوورە دەست، بۆچونێکی تر دەڵێت لە (کەڵ یار) ەوە هاتووە واتە نیشتمانی ئاسک چونکە لە کۆندا ژمارەیەکی بەرچاو ئاسکی تیا هەبووە هەروەها زۆرێک لەخەڵک شاهیدی ئەوە دەدەن کە لە پێش شەڕی ناوخۆ ڕێژەیەکی بەرچاو ئاسکی تێدابووە، بۆچوونی تر هەیە دەڵێت کەلار لە (قەڵات) ەوە هاتووە واتە ناوەکەی بەهۆی (قەڵای شێروانە) وە بووە،
چەند زانیارییەکی تایبەت بە شاری کەلار
بۆ یەکەمجار لە ساڵی 1933 قوتابخانە لە شاری کەلار درووستکرا لەلایەن (حەمە بەگی فەتاح بەگی محەمەد پاشای جاف) ، یەکەم مامۆستا (تۆفیق عەلی) ناوێک بووە کە وانەی بە خوێندکارەکان وتوە، لەو ساڵەدا 33 خوێنکار وەرگێڕاوە کە 4 چواریان کچ بوون
لە ساڵی 1944 ژمارەی خێزانەکان 250 خێزان بووە
لە ساڵی 1957 ژمارەی دانیشتووانی 603 کەس بووە
بەڕێوەبەرایەتی بنکەی پۆلیس لە ساڵی 1931 دامەزراوە
سەنتەری تەلەفۆن ساڵی 1952
ڕاکێشانی هێڵی کارەبا ساڵی 1955
[1][2]