Erebê Şemo
Erebê Şemo (Rusça: Arab Şamoyeviç Şamilov (Араб Шамоевич Шамилов; d. 23 Ekim 1897; Kars Oblastı – ö. 21 Mayıs 1978; Erivan), Sovyet Kürdü yazar. İlk Kürtçe roman olan Şivanê Kurmanca’yı (Kürt Çoban) kaleme almıştır. Kürt romanının babası Şemo, latin harflerinden oluşan (SSCB'de) Kürtçe alfabenin de mimarlarından biri olmuştur. Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Emektar Kültür İşçisi (1967) ve Kızıl Bayrak Nişanı gibi ödüllerin sahibidir. 1930'lu yılların başlarında oluşturulan Kürtçe alfabe Şemo-Marogulov alfabesinin hazırlıyıcılarındandır.
Hayatı
1897 yılında Rusya İmparatorluğu'na bağlı Kars Oblastı'nın Susuz köyünde dünyaya geldi. Demiryolu işlerinde çalıştığı dönemde, 1916 yılında ilk kez Erzurum'da Bolşeviklerle tanıştı. Bir mitingde, askerler karşısında yaptığı bir konuşmadan ötürü Rus polisince tutuklandı ve Sarıkamış cezaevine konuldu. Sarıkamış cezaevinden çıktıktan sonra, parti direktifiyle köyüne giderek köylüler arasında parti çalışmas yaptı. Ne var ki, köyde de çarlık müfrezesi peşini bırakmadı ve sonunda gizlice Stavropol'e geçti. 1917-1920 yılları arasında bir Kızıl Muhafız olarak Kuzey Kafkasya’da savaştı ve Ekim Devrimi'nin örgütleyicilerinden biri oldu.
Kürtçe’nin ilk romanının sosyalizmi örgütlemek ve Kürt halkının sosyalizme örgütlenmesini sağlamak amacıyla kaleme alınmış olması ondan sonra çıkacak kitapların çizgisini de belirlemiş oldu. Modern Kürt Edebiyatını usta kalemşorlerinden Mehmed Uzun’dan şair Arjen Arî'ye kadar Şemo’dan sonra verilen tüm eserlerde sosyal bir form ya da mesaj eksik olmamıştır. Kürt edebiyat geleneğinin bu köşe taşının sosyalizan yanı “sosyalist gerçekçi” edebiyat geleneğinin de önünü açmıştır.Yanlarında çalıştığı farklı halklardan ailelerin Kürtçe bilmemelerinden ve farklı çevrelerden tanıştığı insanlardan dolayı da Ermenice, Osmanlıca, Rusça, Gürcüce, Almanca ve Azericeyi anadili gibi konuşup yazmaya başlar. Dünyaya açık bu yanı, onun ileride yaptığı tüm işlerde, edebiyatında ve tüm hayatında hızla ilerlemesini sağlamıştır.
1918 yılının Mayıs ayında Rusya Komünist Partisi’ne üye oldu. 1920-1921 yıllarında Kuba Rayonu'nda (Azerbaycan) Çeka'nın Gizli Operasyonlar bölümünde, 1921-1922 yıllarında Moskova Çeka'da görev yaptı. 1922-1923 yıllarında Transkafkasya Çeka'ya yöneldi. 1920'de Moskova Lazaryan Enstitüsü'ne kaydoldu ve dört yıllık eğitimin ardından Ermenistan'a geri döndü. 1924-1931 yılları arasında Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesi ulusal azınlıklar bölümünde çalıştı. Devlet Maddî Kültür Tarihi Akademisi'nde (Nikolay Yakovleviç Marr'ın danışmanlığında) lisans üstü (aspirant) eğitimini tamamladı. 1930 - 1931 yılları arasında Doğu Emekçileri Komünist Üniversitesi'ne devam etti. 1931-1932 yılları arasında okuduğu Leningrad Tarih Felsefe Dilbilim ve Edebiyat Enstitüsü'nde Kürdoloji bölümünde doçent oldu. 1927'de Ermenistan Kültür ve Eğitim Komiserliği'nin kararıyla Kürtler için Latince bir alfabe oluşturulması kararı alındı ve bu iş Erebê Şemo ile Asuri Kürdolog İsahak Marogulov'a verildi. Şemo-Marogulov alfabesi olarak anılan bu alfabe, bir yıl sonra başarıyla tamamlanır ki tarihte ilk Kürtçe Latince alfabenin Celadet Elî Bedirxan tarafından yapıldığı bilinir, ama bu kanı kesinlikle yanlıştır. Çünkü bu alfabeyle 25 Mart 1930 günü Riya Teze gazetesi yayın hayatına başlamıştır, oysa Bedirxan, Hawar dergisini Latince alfabeyle 1932'de çıkarmaya başlamıştır.
Şemo, 1959 yılında ise Rejisörlüğünü C. Jamharyan'ın üstlendiği Ermenistan Kürtleri adlı bir filmin senaryosunu yazmıştır. Filmde Ermenistan Kürtlerinin son 40 yılda yaşadığı ekonomik, sosyal ve kültürel değişimleri konu alınır. Kanat Кurdoev gibi bazı Kürt şahsiyetleriyle yapılan söyleşilere de yer verilmiştir. Film yayla yaşamıyla başlar ve daha sonra Alagöz köylerine kadar uzanır, burada Kürtlerin yaşadıkları yeni yaşamlar anlatılır.
Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan'da Kürtlerin birleşik bir edebiyat dili oluşturulması için çalıştı. 1930 yılında yayına başlayan ve kuruluşunda önemli bir rol oynadığı “Riya Teze” (Yeni Yol) gazetesinde üç kitabı tefrika edildi: “Emrê Lenîn (Lenin’in Yaşamı), Terîqa Rêvolûsîya Oktyabrê (Ekim Devrimi Tarihi), Kolxoz û Kara Wê Ji Gundîyan re (Kolhoz ve köylülere faydaları)”.Riya Teze gazetesi dışında Doğunun Şafağı (Gürcistan) Sovyet Kürdistanı (Azerbaycan) ve Bakinskiy Raboçiy (Azerbaycan) gazetelerinde de çeşitli tarihlerde makaleleri yayınlandı. 1930 yılının Ağustos ayında Ermenistan Hükûmeti, Transkafkasya SFSC hükûmetinin önerisi üzerine dört yıllık eğitim veren Erivan Transkafkasya Kürt Öğretmen Okulu'nu açmaya karar verdi. 1 Ocak 1931 günü açılan okulun ilk müdürü ünlü yazar Erebê Şemo oldu. 1933-1934 öğretim döneminde okulun öğrenci sayısı 101 kişiye kadar ulaşmıştı. Altı yılda pedagoji okulu 70 öğretmen yetiştirdi. Öğrenciler sadece Ermenistan'dan değil Azerbaycan ve Gürcistan'dan da alınmaktaydı. Bu çalışmalar sayesinde birçok Kürt genci yetişti. 1934 yılında Erivan’da düzenlenen Kürdoloji konferansında da önemli bir misyon üstlendi. Edebî çalışmalarından dolayı 1934 yılında Sovyet Yazarlar Birliği'ne alındı. Yazın işleri dışında siyasetle de iç içe olan Şemo birkaç kez Erivan şehir Sovyeti milletvekiliğine seçildi. 1967 yılında da Moskova'da Kürt halk hikâyelerinden oluşan bir koleksiyon yayınlamıştır. Şamilov büyük Rus yazarı Maksim Gorki ile de tanışma fırsatı buldu. Gorki Ermenistan'a, başkent Erivan'a geldiğinde Şamilov'un elindeki el yazması romanı “Kürt Çoban”ı değerlendirdi ve roman hakkında “Kürt halkı, kendi yazarı Ereb Şamilov'un diliyle konuşuyor” yorumunu yaptı.
Sürgün yılları
1937 yılında, Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesi Sekreteri Aşot Hovhannisyan tutuklandı. Tutuklanınca arşivdeki mektupları arasında Erebê Şemo’nun (Ermenistan'daki Kürtlerin kültürünün ve edebiyatının gelişmesine dikkat etmesini istediği bir mektup yazmıştı.) Aşot Hovhannisyan'a yazdığı mektuba istinaden Hovhannisyan'ın yakın arkadaşı olduğuna karar verildi. Bu yüzden Ocak 1937 başlarında Leningrad'da tutuklandı ve Sibirya’ya sürgün edildi. Burada Rus kökenli olan ikinci eşi Mariya Vasilevna ile tanıştı. (ilk evliliğini de bir Almanla yapmıştı) İkinci evliliğinden Asê ve Zinê isimli iki kızı dünyaya geldi. Sibirya'da sürgündeyken, uzun yıllar hapiste yattı. 19 yıl boyunca ölümcül koşullarda angarya işlerde çalıştırılmıştır. Hatta söylenenlere göre Ereb, anadili Kürtçe'yi unutmamak için sürekli kendi kendine Kürtçe hikâyeler anlatır dururmuş. Şemo, Sibirya'daki tüm demiryollarının raylarını döşeme çalışmalarına katıldığını belirterek O bölgedeki tren raylarının yarısı beni eserimdir ifadesini kullanmıştır. Hayatının en güzel yırmi yılını saçma ve anlamsız nedenlerle sürgünde, büyük bir eziyet ve yoksulluk içinde geçirdiğini söylemiştir. Stalin'in ölümünden sonra 1956 yılında 19 yıl sonra Ermenistan SSC'ye geri dönmesi için izin verilir.Edebi çalışmalarına kaldığı yerden devam eder. 1978 yılında vefat eden Şamilov, Erivan'daki Panteon mezarlığında toprağa verildi. Yaşadığı Abovyan Sokağı üzerindeki evinin duvarına Rusça mermer bir makber yapıldı:Bu evde 1963'ten 1978'e kadar Kürt yazar, kamu çalışanı Arab Şamoeviç Şamilov yaşadı.
[1]
Roman
Şivanê Kurmanca (Kürt Çoban) - İlk Kürtçe roman - 1935 Erivan (Kürtçe), 1931 Moskova (Rusça)
• Berbang (Şafak) - (1958)
• Dimdim (Kela Dimdim - Dimdim Kalesi) - (1966)
• Jiyana Bextewar (Mutlu Hayat) - (1959)
• Hopo - (1969)
Hikâye
• Hikayetên Gelê Kurd (Kürt Halk Hikâyeleri) - (1967)
• Kurdên Elegezê (Alagöz Kürtleri) - (1936)
Tiyatro Oyunu
• Koçekê Derewîn (1930)
Makale
• Pırsa Derheqa Feodalizme Nava Kurda da (Kürtler Arasındaki Feodal İlişkiler Üzerine) - (1936)
• Terîqa Rêvolûsîya Oktyabrê (Ekim Devrimi Tarihi) - (1930)
• Çirûskên Şoreşa Oktobirê (Ekim Devrimi'nin Kıvılcımları) - (1972)
• Kolxoz û Kara Wê Ji Gundîyan re (Kolhoz ve köylülere faydaları) - (1930)
• Şerê Tarîlka - (1972)
Senaryo
• Kurdên Ermenistanê (Ermenistan Kürtleri) - (1959)
Biyografi
• Emrê Lenîn (Lenin’in Yaşamı) - (1930)
Diğer eserleri
• Kürt Dilinin İzafiyeti, 1933 (Kanat Кurdoev ve İ. Tsukerman ile)
• Kurdên Qefqasya (Kafkasya Kürtleri) - (1930)
• Ekim Devrimi'nden önce Kürtlerin sosyal durumu (1934)
• Berevok - (1976)
• Gotinên Pêşiyên Kurdan (Kürt Atasözleri)
• Derweşen Kurd (Kürt Dervişleri) - (1930)
• Alav (Yayımlanmayan kitabı)
1929 yılında ise Sovyetler Birliği'nde İsahak Marogulov ile Kürtçe'nin ilk latin alfabesini hazırladılar.
Ödülleri
• Kızıl Bayrak Nişanı
• Halk Kardeşliği Nişanı (1977)
• Vladimir İlyiç Lenin'in 100. doğum yıldönümü anısına Madalyası
• SSCB Silahlı Kuvvetlerinin 50. yılı Madalyası
• Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Emektar Kültür İşçisi (1967)
Ayrıca 1997'de Ermenistan Yazarlar Birliği tarafından adına ödül töreni düzenlendi.